લાગણી કોમળ હતી, ‘આતશ,’ છતાં કચડી ગયાં!

રાજકોટના જાણીતાં ગાયનેકોલોજિસ્ટ ડો.. અમિતા ભટ્ટ એમના નિયત સમયે તૈયાર થઇને નર્સિંગ હોમમાં પહોંચ્યાં. દિવસભરના કરવા માટેના કામોની યાદી એમનાં મનમાં તૈયાર પડી હતી. ત્રણ દર્દીઓને રજા આપવાની હતી, પાંચને ‘એડમિટ’ કરવાના હતા. રોજની જેમ સવાર-સાંજનો આઉટ ડોર પતાવવાનો હતો. ઇન્ડોર પેશન્ટનો રાઉન્ડ લેવાનો હતો. એ ઉપરાંત ઇમર્જન્સી આવી ચડે એની તો ગણતરી જ કરવી અશક્ય હતી.

કન્સલ્ટિંગ રૂમમાં બેસીને એમણે નર્સને બોલાવી, ‘સિસ્ટર, આ રહ્યાં ત્રણ પેશન્ટ્સના બિલો! જે દર્દીનાં સગાં પૈસા ભરવા માગતા હોય એમનું બિલ લઇને જવા દેજે! જેમને પૈસા ઓછા કરાવવા હોય એમને મારી પાસે મોકલી આપજે. મને લાગે છે કે પેલી જનરલ વોર્ડમાં ત્રણ નંબરના કોટ ઉપર સૂતી છે તેની આર્થિક હાલત કદાચ સારી નથી લાગતી. એનાં પતિને કે’જે ચિંતા ન કરે. હું વાજબી બિલનું પણ વાજબી કરી આપીશ.’

નર્સે આંચકો આપતી હોય એ રીતે સમાચાર આપ્યાં, ‘મેડમ! તમે પેલી વીણાના બિલની વાત કરો છો? એ તો જતી રહી!’‘હેં? ક્યારે? એક પૈસોય ચૂકવ્યા વગર ચાલી ગઇ? અને કોઇએ એને રોકી પણ નહીં?’ ડો.. અમિતાબહેનનાં મોંઢામાંથી હાયકારો નીકળી ગયો.

‘સોરી, મેડમ! હું ડ્યુટી ઉપર આવી એ પહેલાં જ એ લોકો ચાલ્યા ગયાં. વહેલી સવારે નર્સિંગ હોમનો સ્ટાફ ઊંઘમાં હોય એનો લાભ લઇને રવાના થઇ ગયા. પણ તમે ચિંતા ન કરશો, કેસપેપરમાં દર્દીનું સરનામું કે ફોન નંબર તો લખેલા હશે ને! આપણે રમેશને મોકલીને ઊઘરાણી....’ નર્સે ઉપાય બતાવ્યો, પણ ડો.. અમિતાબહેને મામલાને ત્યાં જ દફનાવી દીધો. એમની પ્રેક્ટિસના એ શરૂઆતના વરસો હતા. દર્દીઓના પૂરા સરનામાં મેળવી લેવાનો રિવાજ એમણે હજુ શરૂ કર્યો ન હતો અને વીણા સાવ ગરીબ ન હતી, તો એટલી પૈસાદાર પણ ન હતી કે એનાં ઘરમાં ટેલિફોનની સુવિધા હોય.

બસો-પાંચસો રૂપિયાનો સવાલ હોય તો હજુયે પરવડે, આ તો મસમોટી રકમની છેતરપિંડી હતી. ડો.. અમિતાબહેન બે હાથ લમણા ઉપર મૂકીને વિષાદમાં સરી પડ્યાં. વીણાનો જીવ બચાવવા માટે ઊઠાવેલી જહેમત એમની નજર સામેના અદ્રશ્ય ‘સ્ક્રીન’ ઉપર જાણે ચલચિત્રની પટ્ટીની જેમ પસાર થવા લાગી!

વીણા ગરીબ વિસ્તારમાં રહેતી હતી. એક રાત્રે અચાનક એને લઇને એનો પતિ ડો.. અમિતાબહેનના નર્સિંગ હોમમાં પહોંચી ગયો. પૂરા મહિના હતા. પ્રસૂતિનું દર્દ હજુ સાવ પ્રારંભિક તબક્કામાં હતું પણ મુખ્ય તકલીફ હેમરેજની હતી. વીણાને રક્તસ્રાવ થતો હતો. સામાન્ય રીતે જો આ દર્દીએ ડોક્ટરને ત્યાં નામ નોંધણી કરાવેલી ન હોય તો કોઇ પણ ગાયનેકોલોજિસ્ટ આવો જોખમી ‘કેસ’ હાથમાં લેવાની તૈયારી દર્શાવે નહીં. પણ ડો.. અમિતા ભટ્ટે આ પડકાર ઝીલી લેવાનું નક્કી કરી લીધું. એ બતાવી આપવા માગતા હતા કે પોતે તમામ પ્રકારની ‘ઇમર્જન્સી’માં સારવાર આપી શકવા જેટલા કુશળ અને સમર્થ છે. અહીંથી તેમનાં ખરાબ નસીબની શરૂઆત થઇ. આવા કેસમાં સિઝેરિઅન કરવું આવશ્યક નહીં, પણ ફરજિયાત હોય છે.

વીણાનું સિઝેરિઅન કરવું પડ્યું. એ પછી કુદરતી, વિજ્ઞાન દ્વારા સ્વીકૃત એવી એક પછી એક કોમ્પ્લિકેશનની શૃંખલા રચાઇ ગઇ. વીણાને પ્રસૂતિ પછીનો રક્તસ્રાવ ચાલુ થયો. એની સારવાર માટે જરૂરી ઇન્જેકશનો ઉપરાંત રક્તદાનની જરૂર પડી. સદ્ભાગ્યે ડો.. અમિતાબહેનનાં પતિ ડો.. જયપ્રકાશ ભટ્ટ પોતે સારા પેથોલોજિસ્ટ છે, એટલે લોહીનો જથ્થો મેળવવો સુલભ બની રહ્યો. આટલું માંડ પતે ત્યાં વીણાને ડી.આઇ.સી. નામની સ્થિતિ ઉત્પન્ન થઇ ગઇ. આ એવું કોમ્પ્લિકેશન છે જેનું નામ સાંભળતાં જ અમદાવાદ કે મુંબઇ જેવા મહાનગરોના અનુભવી ડોક્ટરો પણ એક વાર તો થથરી ઊઠે!

વીણાનાં શરીરની નસોમાં વહેતા રક્તપ્રવાહે એની ગંઠાઇ જવાની ક્ષમતા ગુમાવી દીધી. મતલબ કે એક વાર શરૂ થયેલો રક્તસ્રાવ ક્યારેય બંધ થાય જ નહીં. શરીરની આંતરિક રક્તસંચારની પરિસ્થિતિ પણ ખોરવાઇ જાય. આ બધી જટિલ તબીબી ઘટનાઓનું શાબ્દિક વર્ણન કરવા જેવું નથી.

ડો.. અમિતા ભટ્ટ કોઇ અગમ્ય ઈશ્ચરપ્રેરિત ઝનૂનથી દોરવાઇને વીણાની સારવાર કરતાં રહ્યાં. એ સમયે તો બધી જ દવાઓ અને તમામ ઇન્જેકશનો પોતાનાં ‘સ્ટોક’માંથી કાઢી આપ્યા. આખી રાત આ મહાભારતથીયે મોટા જંગમાં પસાર થઇ ગઇ. સવારના સૂરજનું પહેલું કિરણ વીણાના શુભ સમાચાર લઇને આવ્યું. એ પછીના સાત દિવસ પણ ડોક્ટર માટે સાવધાની અને ચિંતાભર્યા વીત્યા.

જે દિવસે વીણાને હોસ્પિટલમાંથી રજા આપવાની હતી એની આગલી રાત્રે ડો.. અમિતાએ ભગવાનની મૂર્તિ સામે ઊભા રહીને મનની વાત રજૂ કરી, ‘હે ઇશ્ચર! વીણા બચી ગઇ એ બદલ તારો આભાર! જો હું મારી મહેનતનું પૂરેપૂરું વળતર લેવા બેસું તો બિલની રકમ ખૂબ મોટી થઇ જશે. પણ હું એવું નહીં કરું. એનું બિલ બનાવતી વખતે હું મારા પરસેવા તરફ જોવાને બદલે વીણાનાં ઘરની આર્થિક હાલત તરફ નજર રાખીશ. એને કોઇ પણ જાતની ફરિયાદ કરવાનો મોકો નહીં આપું!’

ફરિયાદ કરવાનો મોકો વીણાએ જ આપી દીધો. ડોક્ટરને એક પૈસો પણ આપ્યા વગર, આભારના બે શબ્દો કહ્યા વગર એ નગુણી બાઇ નાસી ગઇ. ઊંચા વ્યાજની બેન્ક લોન લઇને નર્સિંગ હોમ શરૂ કરનાર નવોદિત ડોક્ટરના હૃદય ઉપર આઘાત અને છેતરપિંડીનો આવો હથોડો વીંઝાય ત્યારે એની કેવી હાલત થતી હોય છે એ માત્ર અમે ડોક્ટરો જ જાણીએ છીએ.

ડો.. અમિતાબે’ન બીજું તો શું કરી શકે? એમણે પોતાનાં પૈસા, પરિશ્રમ અને પ્રયત્નોના ત્રિવેણી મૃત્યુ ઉપર આંસુ, અફસોસ અને આશ્ચાસનનો ખરખરો આયોજીને વીણા નામનું પ્રકરણ બંધ કરી લીધું. આજે એ ઘટનાને દાયકાઓ થઇ ગયા છે. ડો.. અમિતા ભટ્ટ હવે રાજકોટનું એક જાણીતું નામ બની ગયાં છે. હવે તેઓ દરેક પેશન્ટનું પાક્કું સરનામું અને ટેલિફોન નંબર ચીવટપૂર્વક પૂછીને ચોપડામાં નોંધી લે છે. કોઇપણ મોટું ઓપરેશન કરતાં પહેલાં ચોક્કસ રકમ આગોતરા જમા કરાવી લે છે. અનુભવ ખરાબ હોય એમાં કશું ખોટું નથી હોતું, પણ ખરાબ અનુભવમાંથી બોધપાઠ ન લેવો એ બહુ ખોટું હોય છે.

આ ઘટનાના દસેક વર્ષ પછી વીણા એક સંતની મુલાકાતે જઇ ચડી. સંત કોઇ ઢોંગી બાબા ન હતા, પણ સાત્વિક ઇશ્ચરભક્ત હતા. વીણાનાં મોં પરની મૂંઝવણ જોઇને એમણે પૂછ્યું, ‘શી તકલીફ છે, બેટા?’‘બાપજી, હું દુખિયારી બાઇ છું. મારે સંતાન નથી.’બાબાએ આંખો ઝીણી કરી, ‘અસત્ય બોલવું એ પાપ છે.’

વીણા રડી પડી, ‘બાપજી, સંતાન નથી થયાં એવું નથી, પણ મારું પહેલું બાળક જન્મીને મરી ગયું. એ પછી જે દીકરો થયો તે મંદબુદ્ધિનો પાકયો. એ પછી બે વાર કસુવાવડ થઇ ગઇ અને હવે કૂખ ઊજડી ગઇ છે. કોઇ ડોક્ટરની દવા કામ કરતી નથી.’

બાબા આંખો બંધ કરીને બેસી ગયા. થોડી વાર પછી એમણે વીણાને બે સવાલો પૂછયા, ‘બેટી! તારી પહેલી સુવાવડ જે ડોક્ટરના હાથે થઇ હતી એની પાસે તું શા માટે નથી જતી?’ અને પછી નજરથી વીંધી નાખે તે રીતે જોઇ રહ્યા, ‘જીવનમાં કોઇ નિર્દોષ માણસનો હક્કનો રૂપિયો તેં ઓળવ્યો તો નથી ને?’ વીણા રડતી રડતી સંતના ચરણોમાં લાકડી બનીને ઢળી પડી.

***

સંતે વીણાને જે અંતરના ભેદ કહી આપ્યો એને દૈવી ચમત્કાર માની બેસવાની જરૂર નથી. સંતો દુનિયાદારીના જાણતલ હોય છે અને એમની પાસે આવતા સંસારીઓના મનોભાવો આસાનીથી વાંચી શકતા હોય છે. ખરી ઘટના તો એ પછીના દિવસે બની. વીણા ડો.. અમીતાબે’નના દવાખાને જઇ પહોંચી.

‘બહેન, મારો કેસ કાઢો! મારે બાળક નથી રહેતું. તમે સારવાર કરો!’ વીણાએ પોતાનું નામ લખાવ્યું, સરનામું લખાવ્યું, ડો.. અમિતાબે’ન તો પણ એને ઓળખી ન શક્યાં. આટલા બધાં વરસ પછી વીણાની ઘટના ક્યાંથી યાદ હોય! ઘટના કદાચેય યાદ આવે, પણ ચહેરો તો ન જ આવે ને!

વીણાએ જ ધીમે રહીને વાત કાઢી, ‘બે’ન, મારું પહેલું ઓપરેશન તમારા હાથે થયું હતું અને હું પૈસા દીધા વગર જતી રહી હતી.’ ‘ઓહ્! એ તું હતી? તેં એવું શા માટે કર્યું હતું? જો પૈસા ન હતા, તો મને વાત તો કરવી હતી!’

‘માફ કરજો, બે’ન! વાંક અમારો જ હતો. અમને કો’કે એવું કહ્યું હતું કે તમે મારો જીવ બચાવવા માટે આટલી બધી મહેનત કરેલી એટલે બિલ પણ ખૂબ મોટું બનશે. અમે કોઇની વાતમાં આવી ગયા. પણ ભગવાને અમને સજા આપી દીધી, બે’ન ! મને માફ કરો...ને... તમારા જેટલા રૂપિયા લેણા નીકળતા હોય તે....’

‘ગાંડી! તારા આ આંસુઓએ મારું બિલ ચૂકવી દીધું છે. તારા જેવા અસંખ્ય ગરીબ દર્દીઓના બિલ મેં માફ કર્યા હશે, બદલામાં વિધાતાએ મને ભોગવી ન શકાય એટલું સુખ પણ આપ્યું જ છે. ચાલ, હવે રડવાનું બંધ કર, નહીંતર તને તપાસવાની ફી જ એટલી બધી માગીશ કે તું ફરી પાછી ભાગી જઇશ.’ બે સ્ત્રીઓનાં નિર્દોષ હાસ્યથી વાતાવરણ ગૂંજી ઊઠ્યું.- (શીર્ષક પંક્તિ: આતશ ભારતીય)

મુફલિસની વાત છે કે સિકંદરની વાત છે,અંતે...

નિહાલચંદ શાહ મને યાદ રહી ગયા છે. યાદ રહી જ જાય એવા માણસ હતા એ. તેઓ ધનાઢÛ હતા એ કહેવાની વાત ન હતી, જોવાની અને સમજવાની વાત હતી. એમની સાથેની પ્રથમ મુલાકાત મને યથાતથ યાદ છે.બપોરના બાર વાગ્યા હતા. મારા કન્સલ્ટિંગ રૂમનું બારણું ‘ધડામ્’ દઇને ખૂલ્યું અને તે અંદર ધસી આવ્યા. પાંત્રીસ-ચાલીસની આસપાસનું શરીર. ચળકતા કાળા રંગનું પેન્ટ. ઘેરા પીળા રંગના શર્ટમાં કાળા વટાણા જેવી ડિઝાઈન. આવા કપડાં સામાન્ય રીતે સામાન્ય માણસો ખાસ પ્રસંગ વિના ન પહેરે. આંજી દેવા માટે આટલું ઓછું હોય એમ જમણા હાથના કાંડા પર સોનાની જાડી લકી. જાડી એટલી બધી કે એને લકીને બદલે નાનું પૈડું કહેવું પડે.

બેય હાથની ચાર દુ આઠ આંગળીઓમાં સોનાની વીંટીઓ પહેરી હતી. અંગૂઠામાં વીંટી પહેરવાનો રિવાજ નથી, નહીંતર એ પણ ખાલી ન રાખ્યા હોત એની મને ખાતરી હતી. કાંડાની લકી જેવું જ પણ એનાથી મોટું, સોનાનું એક પૈડું ગળામાં ભરાવેલું હતું. એને મન એ ચેઇન ગણાતી હશે. ડાબા હાથના કાંડા પર ઢીલા પટ્ટાવાળી ઘડિયાળ. પટ્ટો ઢીલો જાણી-જોઇને રાખ્યો હશે, જેથી બટનબંધ બાંયમાંથી સરકીને એ બહાર દેખાઇ શકે. પટ્ટાનો પીળો રંગ કહી આપતો હતો કે એ સોનેરી નહીં, પણ સોનાનો બનેલો હતો.

આટલું જોયા પછી તમે કદાચ ન પણ અંજાઓ, હું અંજાઇ ગયો. એણે રોફભેર પૂછ્યું, ‘પેશન્ટ લઇને આવ્યો છું. બોલાવી લઉં કે પછી રાહ જોવી પડશે?’ ‘રાહ જોવી પડશે, પણ બહુ નહીં. આ હાથ ઉપર છે એ પેશન્ટને દવાઓ લખી આપું ત્યાં સુધી...’ ‘નહીં, નહીં! ત્યાં સુધી એ વેઇટ નહીં કરી શકે. ઇટ ઇઝ સો હોટ આઉટસાઇડ, યુ નો! અમે કારમાં જ બેઠા છીએ. એ.સી. વગર એને નહીં ચાલે.’ આટલું ફરમાવીને તેઓ ચાલ્યા ગયા. તેઓશ્રી એટલે નિહાલચંદ શાહ. આ નામ વિશે તો મને થોડી વાર પછી ખબર પડી, જ્યારે તેઓ એમની પત્નીને લઇને મારા કન્સલ્ટિંગ રૂમમાં પાછા આવ્યા. પત્નીનું નામ વીણા હતું.

વીણાગૌરીરી એવાં ભરભાદર હતાં કે એમની કાયામાંથી સામાન્ય માપની ત્રણ નારીઓ બનાવી શકાય. ‘લો, રાખો સાહેબ!’ હું કંઇ પણ બોલું તે પહેલાં જ નિહાલચંદે પાકીટમાંથી પાંચસો રૂપિયાની નોટ કાઢીને ટેબલ ઉપર મૂકી દીધી. ક્રિયાપદ ભલે ‘મૂકવાનું’ હતું, પણ અદા ‘ફેંકવાની’ હતી. ‘આ શેના માટે? મેં તો હજુ તમારાં પત્નીનો કેસ પણ કાઢ્યો નથી.’ હું સહેજ ચમકયો ને વધારે ભડકયો, ‘અને મારી કન્સલ્ટિંગ ફી આટલી બધી નથી.’ નિહાલચંદ હસ્યા, પછી બોલ્યા, ‘રાખોને, ડોક્ટર! તમારી ફી જેટલી હોય તે કાપી લો! વધેલી રકમ બીજા કોઇ ગરીબ પેશન્ટ માટે વાપરજો!’ ‘પણ...’

‘સોરી, સર! હું પાકીટમાં પાંચસોથી ઓછી રકમની કરન્સી નોટ રાખતો નથી. અને મારી એક આદત છે, હું છુટા પૈસા પાછા લેતો નથી.’ નિહાલચંદની વાત સાંભળીને મને હોટેલ કે રેસ્ટોરન્ટમાં વેઇટર માટે બોલાતો સંવાદ યાદ આવી ગયો: ‘કીપ ધી ચેન્જ.’ પણ મને એમની આ અદામાં ધ્úષ્ટતા કે ગુસ્તાખીને બદલે જરૂરતમંદ દર્દીઓ માટેની ઉદારતા નજરે ચડી એટલે મેં નોટ સ્વીકારી લીધી.

વીણાબહેનને રક્તસ્રાવની તકલીફ હતી. એમની તપાસ કરીને મેં નિદાન કર્યું, ‘ગર્ભાશયમાં મોટી ગાંઠ છે. આપણે સોનોગ્રાફી તો કરાવીશું જ, પણ સારવાર એક જ રહેશે અને અફર રહેશે. ગર્ભાશય કાઢવાનું ઓપરેશન કરવું પડશે.’

‘એના માટે તો અમે તમારી પાસે આવ્યા છીએ.’ કહીને નિહાલચંદે એક પ્લાસ્ટિક બેગમાંથી દળદાર ફાઇલ કાઢીને ટેબલ ઉપર મૂકી દીધી, ‘ચાર ગાયનેકોલોજિસ્ટ્સને મળી ચૂક્યા છીએ. બધા જ ઇન્વેસ્ટિગેશન કરાવી લીધાં છે. હવે તમે તારીખ આપો, એટલે અમે દાખલ થઇ જઇએ.’

મેં તારીખ આપી, એ લોકો ‘એડમિટ’ થયા. નિહાલચંદના વાણી-વર્તન એવા ને એવા જ રહ્યા. વાત-વાતમાં ખિસ્સામાં હાથ નાખે, પાકીટ બહાર કાઢે, પાચસોના ગુણાંકમાં કરન્સી નોટ્સની વહેંચણી કરતા રહે. એનેસ્થેટિસ્ટે તો દવાખાનામાં પગ મૂક્યો એની સાથે જ ચાર નોટો એના હાથમાં પકડાવી દીધી, ‘અત્યારે બે હજાર રાખો. બાકીનો હિસાબ ઓપરેશન પત્યા પછી સમજી લઇશું.’ પછી નિહાલચંદ મારી દિશામાં ફર્યા. ખિસ્સામાં હાથ નાખીને બોલ્યા, ‘તમને પણ પચીસ-પચીસ હજાર આપી રાખું? બાકીનો હિસાબ પાછળથી...’

મેં જોરપૂર્વક માથું હલાવ્યું, ‘ના, નિહાલચંદ, ના! તમારા જેવો માણસ માટી આટલા વરસની પ્રેક્ટિસમાં પહેલીવાર જોવા મળ્યો છે. બાકી તો જિંદગીમાં એવા જ માણસો ભટકાયા છે, જે છેલ્લા દિવસે છેલ્લો ટાંકો તોડ્યા પછી જ બિલની રકમ ચૂકવે. હવે થોડોક વિશ્વાસ મને પણ તમારામાં રાખવા દો!’

નિહાલચંદે મોટાઇભર્યું સ્મિત કરીને મારા પ્રત્યે ઉદારતા દર્શાવી. આગોતરા પૈસા આપ્યા વગર જ એમની પત્નીનું ઓપરેશન કરવા દેવાની મને છુટ આપી. એ ક્ષણે મને લાગ્યું કે રૂપિયાની બાબતમાં આવો માણસ એ પ્રથમ હતો.

આજે વિચારું છું કે રૂપિયાની બાબતમાં એવો માણસ એ ખરેખર પહેલો ને છેલ્લો હતો. એ ઓપરેશનનું બિલ આપણે આજ સુધી ચૂકવ્યું નથી! જે દિવસે વીણાને રજા આપવાની હતી, એ દિવસે નિહાલચંદ દેખાયા જ નહીં. મારી ઉપર એમનો ફોન આવી ગયો, ‘સરજી, હું ભોપાલમાં બેઠો છું. ત્રીસ કરોડના પ્રોજેક્ટ માટે આવ્યો છું. વીણાને આજે રજા આપવાની છે ને? આપી દેજો! બિલ હું બે દિવસ પછી...’

‘બે દિવસ પછી શા માટે, નિહાલચંદ? બે અઠવાડિયા પછી ભલે ને આવો! મને જરા પણ ચિંતા નથી.’ આવો જવાબ આપતી વખતે મારા મનમાં આઠ-આઠ વીંટીઓ, કાંડા પરની લકી અને ઘડિયાળ તથા ગળામાં લટકતું સોનાનું પૈડું રમતું હતું.

બેને બદલે ચાર અઠવાડિયા પસાર થઇ ગયાં. વીણાનું ફોલો-અપ અને ડ્રેસિંગનું કામ પણ પૂરું થઇ ગયું. હવે તો એ પણ દેખાતી બંધ થઇ ગઇ. મારી પાસે નિહાલચંદનો ફોન નંબર હતો. મેં લગાડ્યો. ઉઘરાણીની વાત તો આવા મોટા માણસ સાથે થાય જ કેમ? મેં ખાલી ઔપચારિક રીતે વાત કરી, ‘કેમ છો, નિહાલચંદ? ડોક્ટરને યાદ કરો છો કે ભૂલી જ ગયા?’

નિહાલચંદ નારાજ થઇ ગયા, ‘મને હતું કે તમે ફોન કર્યા વગર નહીં જ રહો! સાહેબ, હું અત્યારે જબલપુરમાં બેઠો છું. એક વેપારી પાસેથી સિત્તેર કરોડનું કામ લેવાનું છે. ત્રણ દિવસ પછી તમને તમારું બિલ મળી જશે. કહેતા હો તો એરપોર્ટ પરથી સીધો તમારા િકલનિક ઉપર આવી જાઉં!’
મારી એ કમજોરી કહેવાય કે ‘હા’ને બદલે મોઢામાંથી ‘ના’ નીકળી ગઇ. છ મહિના પછી મેં મારા માણસને નિહાલચંદના ઘરે ઉઘરાણી માટે મોકલ્યો. ખાસ સૂચના હતી, વાતાવરણ જોઇને વાત કરજે. સીધી ને સટ્ટ ઉઘરાણી ના કરીશ. મોટો માણસ છે. માઠું લાગી જશે.’

માઠું લાગી જ ગયું. મારા માણસને જોઇને જ નિહાલચંદ વીફરી બેઠા, ‘તમે લોકો મને સમજી શું બેઠા છો, હેં? હજુ તો છ જ મહિના થયા છે, એટલામાં બબ્બેવાર ઉઘરાણી?’ પછી તેમણે ધ્યાન દોર્યું, ‘પેલા ચાર કૂતરા દેખાય છે ને? ત્યાં સાંકળથી બાંધ્યા છે તે? બે આલ્સેશિયન છે અને બે ડોબરમેન! હવે પછી જો તું મારા બંગલામાં ડોકાયો, તો આ કૂતરાઓ બંધાયેલા નહીં રહે! આટલામાં સમજી જજે! નાઉ યુ ગેટ આઉટ!’ મારો માણસ તો જો કે એ પહેલાં જ બહાર નીકળી ગયો હતો.

મેં અંદાજ બાંધ્યો, આ ચાર કૂતરાઓનો નિભાવ ખર્ચ દર મહિને વીસથી પચીસ હજાર રૂપિયા જેવો થતો હશે. એની સરખામણીમાં મારું બિલ તો..? પણ આ એક સત્ય હકીકત છે કે એની પત્નીનું ગંભીર કહેવાય તેવું ઓપરેશન કોઇ પણ પ્રકારના કોમ્પ્લિકેશન વગર એમાના સંપૂર્ણ સંતોષ પ્રમાણે કરી આપવા છતાં આ કરોડપતિ માણસે આજ સુધી બિલની એક પાઇ પણ નથી ચૂકવી. એના ઘરમાં ફૂલદાની, અત્તરદાની, પાનદાની હશે, પણ ખાનદાનીની ખામી હશે.

***

જેના ખિસ્સામાં ધન ન હોય એવો માણસ. નામ રાખ્યું ધનજી. એ તો સારું થયું કે લોકોએ કરી નાખ્યું ધનિયો. એની પત્નીને ધનિયો મારી પાસે આવ્યો.‘સાહેબ, રૂપલીના પેટમાં ગાંઠ થઇ છે. સરકારી દવાખાનામાં ગ્યા’તા. દાગતરે ટી.વી.માં જોયું ને કીધું કે ઓપરેશન કરવું પડશે. સાહેબ, સાચું કહું? સરકારીમાં ઓપરેશન કરાવતાં બીક લાગે છે. તમે ગાંઠ કાઢી આલો ને! ગરીબ માણસ છું. થોડું તમે જતું કરો, થોડું હું ઉછીનું-ઉધાર કરું. મારી રૂપલીને બચાવી લો!’

એને ક્યાંથી ખબર હોય કે એ જેને ભગવાન સમજી રહ્યો છે એવું હું એક શેતાનના હાથે દાઝેલો માણસ માત્ર છું. મેં કઠોર બનીને કહ્યું, ‘ગાંઠ કાઢી આપીશ. અડધા ભાવમાં કાઢી આપીશ. પણ જે બિલ થશે તેની અડધી રકમ એડવાન્સ પેટે લઇશ. કબૂલ હોય તો હા પાડ, નહીંતર ચાલતી પકડ!’

પૂરું બિલ સાત હજાર થતું હતું. એ સાડા ત્રણ હજાર મારા હાથમાં મૂકી ગયો, પછી જ મેં રૂપલીને દાખલ કરી. બીજા દિવસે ઓપરેશન કર્યું. રૂપલીના પેટમાંથી નાળિયેરના કદની ગાંઠી કાઢીને દૂર કરી. સાત હજારનું બિલ પણ આવડી ગાંઠ માટે ઓછું કહેવાય. બે દિવસ પછી હું સહેજ નવરો હતો, મેં ધનિયાને બોલાવ્યો. પૂછ્યું, ‘બાકીના રૂપિયાનું શું કરીશ?’

‘બાપજી, હું પણ એ જ વિચારું છું. આ સાડા ત્રણ હજાર તો વ્યાજે લઇને આવ્યો છું.’ ‘વ્યાજ કેટલું ઠરાવ્યું છે?’‘ત્રીસ ટકા, માલિક!’ ધનિયો લાચારીનું અનૌરસ સંતાન બનીને બોલી ગયો, ‘પણ શું થાય, અમે ગરીબ રહ્યાં તેથી શું થયું? તમારા હક્કના પૈસા તો તમને ચૂકવવા જ પડેને?’ હું આઘાતથી સાંભળી રહ્યો ને વિચારી રહ્યો. પેલી વીણાગૌરીરીનું વેર હું આ રૂપલીની સાથે તો વસૂલ નથી કરતો ને? આ પૈસા સ્વીકારવાનો મને હક્ક ખરો? મેં ટેબલના ખાનામાંથી સાડા ત્રણ હજાર કાઢયા અને ધનિયાના હાથમાં મૂકી દીધા. એ ચાલ્યો ગયો તે પછી મેં મારા એક સખાવતી મિત્રનો ફોન જોડ્યો, ‘દિનેશભાઇ, એક ગરીબ દર્દીના ઓપરેશન માટે... માત્ર ખર્ચની જ રકમ પૂરતી વાત છે... જો તમારો વિચાર વધતો હોય તો...?’ તમને શું લાગે છે? દિનેશભાઇએ શું કહ્યું હશે? એ સજ્જન ધનવાન પણ છે અને ખાનદાન પણ.

રંજ ઇસકા નહીં કિ હમ ટૂટે,યે તો અચ્છા હુઆ, ભરમ ટૂટે

 

ધારણા બેઠી થઇ ગઇ, ‘ના, સર! મારે એવું કંઇ નથી કરવું. જો પોલીસ કેસ થશે તો છાપાંમાં નામ આવશે. મને તો જન્મટીપ લાગી જશે. એના કરતાં મને જવા દો! જો તમારા દિલમાં મારા માટે જરાક પણ દયા જેવું હોય તો ટેબ્લેટ અને મલમ જેવું કંઇક લખી આપો’

જુની હિન્દી ફિલ્મનું એક ગીત હતું: દિવાલી ફિર આ ગઇ સજની. આ પંક્તિમાં જેટલું મહત્વ ‘દિવાલી’નું છે એના કરતાં વધુ ‘ફિર’ શબ્દનું છે. ફરી પાછી આવી ગઇ દિવાળી! આનો સંબંધ ભૂતકાળની કોઇ એકાદ દિવાળીમાં બની ગયેલા યાદગાર પ્રસંગ સાથે હોઇ શકે.મારા માટે આવો સંદર્ભ નવરાત્રિ સાથેનો છે. જ્યારે પણ હવામાં નવલખ દીવડાનો પ્રકાશ ઝગમગી ઊઠે છે, કાનોમાં તાળીઓનો તાલ અને ઢોલનો ધબકાર ગુંજવા માંડે છે, ત્યારે અચૂક મારી સ્મૃતિમાં વિતેલા સમયની એક ચોક્કસ નવરાત્રિ ઝબૂકી ઉઠે છે.

આશરે પચ્ચીસ-ત્રીસ વર્ષ પહેલાંની ઘટના. નવરાત્રિનો તહેવાર સોળે કળાએ ખીલી ઊઠ્યો હતો. શરૂઆતના ચાર-પાંચ નોરતાની મંથર ગતિ પૂરી થયા બાદ છઠ્ઠા-સાતમા નોરતાએ ટોપ ગિયરમાં દોડવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. એ સમયે આજની જેમ અગિયાર કે બાર વચ્ચે લાઉડ સ્પીકર બંધ કરી દેવાનો આદેશ અમલમાં આવ્યો ન હતો. ખરા ગરબા જ છેક બાર વાગ્યા પછી શરૂ થતા હતા. ખેલૈયાઓ છેક વહેલી સવાર સુધી ભક્તિના નામ પર અને શક્તિના ધામ પર જુવાનીનો ખેલ ખેલતાં રહેતા હતા. જાત જાતના કારણોથી થાકીને ચૂર થઇ ગયેલી હસીનાઓ મિશ્રિત પસીનાઓથી તરબતર થઇને પોતાના મમ્મી-પપ્પા ગાઢ નીંદરમાં પોઢી ગયા હોય ત્યારે ડુપ્લિકેટ ચાવીથી બારણું ખોલીને ચૂપચાપ ઘરોમાં દાખલ થઇ જતી હતી.

સમાજના જાગૃત લોકો પ્રિન્ટ અને ઇલેકટ્રોનિક મીડિયામાં યોજાતી ચર્ચાસભાઓમાં બખાળા કાઢતા રહેતા હોય કે આ ભાન ભૂલેલા યૌવાનને કોઇ ટોકો, રોકો અને ન માને તો ઠોકો! હવામાં દોર વિનાના પતંગ જેવા તારણો ઘૂમરાતા રહેતા હતા કે નવરાત્રિ પછીના દિવસોમાં ખાનગી ગાયનેક નર્સિંગહોમમાં એબોર્શન માટે આવતી કુંવારિકાઓનો ધસારો ધરખમ પ્રમાણમાં વધી જાય છે. મારા કાન સુધી તો આવી બધી વાતો આવતી રહેતી હતી પણ મારી આંખોને હજુ સુધી આવું દ્રશ્ય જોવા મળ્યું ન હતું.

એ રાત કતલની રાત હતી. લગભગ અઢી વાગવા આવ્યા હતા. હું એક સિઝેરિઅન કરીને લગભગ એકાદ કલાક પહેલાં જ પથારીમાં પડ્યો હતો. એ દિવસોમાં હું જરૂર પડ્યે ઘરે જવાને બદલે રાત્રે નર્સિંગ હોમમાં જ સૂઇ જતો હતો. આ માટે એક અલાયદા રૂમની સગવડ રાખેલી હતી.

મારી આંખો મળી ગઇ હતી. ત્યાં જ કાન જાગી ગયા. ઉપરા છાપરી ચીસો પાડતી ડોરબેલ અને બારણાં પર વરસતી હાથ-પગની ઝડી! હું આંખો ચોળતો બહાર નીકળું ત્યાં સુધીમાં સ્ટાફ સિસ્ટરે બારણાં ખોલી નાખ્યા હતા. એક્સાથે સાતેક જુવાનિયાઓ એક ખૂબસુરત યુવતીને લગભગ ઊંચકીને અંદરની તરફ ધસી આવ્યા હતા.

આ જગ્યાએ જો હું એ છોકરીના સૌંદર્યનું વર્ણન કરવા બેસું તો એ અનુચિત ગણાય પણ એટલું અવશ્ય કહીશ એ યુવતીનું દેહસૌષ્ઠવ વર્ણનાતીત હતું. મહાકવિ કાલિદાસે જગદંબા પાર્વતીના રૂપનું વર્ણન કર્યું જ છે. અને આ યુવતી પણ જગદંબાની આધુનિક આવૃત્તિ સમી દેખાઇ રહી હતી. મહામૂલા ચણિયાચોળીમાં એનો ગોરો દેહ દીપી ઊઠ્યો હતો. છુટા વાળમાં લટે લટે મોતી પરોવેલા હતા. ડોકમાં અને હાથમાં ઓક્સિડાઇઝડ આભૂષણો એને એથનિક બ્યુટી અર્પી રહ્યાં હતાં.

આંખોમાં કાજળ, કપાળમાં ચાંલ્લો અને હોઠો પર લાલી, આટલાથી જો જોનારાને ધરવ ન થતો હોય તો ગુલાબી ચિબૂક ઉપર લીલી કલર સ્ટિકથી ચીતરેલું સુંદર મજાનું છુંદણું!પણ એની હાલત ખરાબ હતી. એ અર્ધબેહોશ જેવી હતી. પેટ ઉપર હાથ મૂકીને થોડી થોડી વારે પીડાની મારી ચીસો પાડી રહી હતી. મેં એને તપાસવાના ટેબલ ઉપર સૂવડાવી. પહેલું કામ કેસ પેપર કાઢવાનું કર્યું. એની સાથે આવેલા ખેલૈયાઓની ટોળીને પૂછ્યું, ‘નામ લખાવો.’

એક સાથે બે ત્રણ નામો હવામાં ફેંકાયા. મેં જરાક કડક અવાજમાં પૂછ્યું, ‘સાચું નામ લખાવો! પૂરું નામ! અને સરનામું પણ...!’સત્તે પે સત્તા જેવા સાતેય જણાએ આંખોના ઇશારા કરી લીધા. પછી જવાબ આપવાની જવાબદારી એક જ જણા ઉપર ઢોળી દીધી. પેલાએ માહિતી આપવા માંડી, ‘નામ લખો, ધારણા.’ પછી છોકરીના પિતાનું નામ અત્યારે જ પાડતો હોય એવી રીતે બોલી ગયો: ‘ધારણા ધનસુખભાઈ શાહ.’

‘ઘરનું સરનામું ?’

‘‘અં... અં... અં... લખોને.. ભક્ત પ્રહલાદ સોસાયટી, મકાન નંબર... સાત....’ એ બોલતો ગયો ને હું ટપકાવતો ગયો. મારી છઢ્ઢી ઇન્દ્રિય મને સાફ કહી રહી હતી કે આ મવાલી એક એક શબ્દ જુઠ્ઠો લખાવી રહ્યો છે. પણ હું ડોક્ટર છું, ડિટેક્ટિવ નહીં! દલીલો કરવાનું મારું કામ પણ ન હતું અને એવો સમય પણ ન હતો.

‘ઠીક છે, હવે જણાવો કે ધારણાને શી તકલીફ છે?’

‘અમને ખબર નથી, સર! અમારું આખું ગ્રૂપ છે. અમે ગરબા રમતા હતા. અચાનક ધારણાને પેટમાં દુખાવો ઉપડ્યો અને એને ચક્કર આવવા માંડ્યા. એ બેભાન જેવી થઇને ઢળી પડી. અમે એને ઉઠાવીને અહીં લઇ આવ્યા.’ મેગ્નિફિસન્ટ સેવનનો સરદાર બોલતો રહ્યો. હું પારખી શકતો હતો કે આ બધું બનાવટી હતું.

મેં નર્સને સાથે રાખીને ધારણાનું ચેક અપ શરૂ કર્યું. પડદો પાડી દીધો. એની પલ્સ બહુ મંદ ગતિએ ધબકી રહી હતી. બ્લડ પ્રેશર માંડ સિત્તેર બાય પચાસ જેવું હતું. એની જીભ ફિક્કી અને સૂક્કી પડી ગઇ હતી. જેવો મેં એના પેટ ઉપર હાથ મૂક્યો, તેવી જ એ ઉછળી પડી, ‘ઓ મમ્મી રે....! મરી ગઇ રે...!’ હું સમજી ગયો કે એનાં પેટમાં કે પેડુના ભાગમાં ભયંકર દર્દ થતું હશે.

મેં એને સમજાવી, ‘ધારણા! જે બોલે તે સાચું બોલજે, મને કેટલીક શંકાઓ જન્મી છે. તારી સાથે ચોક્કસ કશુંક અજુગતુ બની ગયું છે. તારી હાલત જોતાં તારા શરીરની ‘ગાયનેક’ તપાસ કરવી જરૂરી બની જાય છે, પણ અમારા તબીબીશાસ્ત્રનો નિયમ કહે છે કે જો પેશન્ટ કુંવારી હોય તો એની આંતરિક તપાસ ન કરી શકાય. સાચું કહી દે, શું થયું છે?’

ધારણાએ માંડ-માંડ આંખો ઉઘાડી. થરથરતા હોઠ અને કંપતો અવાજ. એની વેદના મારા કાનોમાં ઠલવાતી રહી, ‘મારી સાથે છેતરપિંડી થઇ છે. ઘોર છેતરપિંડી. હું કોલેજમાં ભણું છું. મારો એક બોયફ્રેન્ડ હતો. જતીન નામ છે એનું. બહાર જે સાત બદમાશો ઊભા છે એમાં જતીન પણ છે. સૌથી ભોળો અને પવિત્ર દેખાય છે એ છોકરો જતીન છે. હું એની સાથે ‘સ્ટેડી’ હતી. એ મારા ઘરે પણ આવતો જતો હતો. મારા પપ્પા બહુ કડક અને જુનવાણી માણસ છે. એટલે હું મારી બહેનપણીઓ સાથે ગરબા રમવાનું કહીને ઘરેથી નીકળી પડતી અને પછી જતીનની સાથે જોડાઇ જતી હતી. આખી રાત એની સાથે રખડતી રહેતી...’

‘તો પછી આજે શું થયું ?’

‘આજે જતીન મને નદીની પેલે પારના દૂરના વિસ્તારમાં લઇ ગયો. ત્યાં એના બીજા છ મિત્રો અચાનક ભટકાઇ ગયા. હવે મને સમજાય છે કે તેઓ અચાનક નહોતા મળી ગયા. અમને તરસ લાગી હતી. જતીનનો નોન ગુજરાતી ફ્રેન્ડ અમારા માટે ઠંડા પીણાં લઇ આવ્યો. મારું પીણું કંઇક ખાસ મિલાવટનું હતું. એ પીધા પછી હું ઘેનમાં સરી પડી. જ્યારે ભાનમાં આવી ત્યારે ખબર પડી કે આ સાતેય બદમાશોએ મને પીંખી નાખી હતી. માંડ માંડ મેં કપડાં પહેર્યાં. ત્યાં તો હું પાછી ફસડાઇ પડી. આ લોકો ગભરાઇ ગયા. જો હું મરી જાઉં તો એમનું આવી બને. માટે મને ખાનગી દવાખાનામાં લઇ આવ્યા છે...’

હું મામલો પામી ગયો, ‘ધારણા, આ તો એક મેડિકો લીગલ કેસ છે. મારે પોલીસને જાણ કરવી પડે. એ પછી જ તારી સારવાર થઇ શકે. મને ખબર છે કે તારું નામ સરનામું આ લોકોએ ખોટું લખાવ્યું છે પણ તારામાં જો હિંમત હોય તો હું આ દરેકને ઓછામાં ઓછી દસ દસ વર્ષની જેલ...’

ધારણા બેઠી થઇ ગઇ, ‘ના, સર! મારે એવું કંઇ નથી કરવું. જો પોલીસ કેસ થશે તો છાપાંમાં નામ આવશે. મને તો જન્મટીપ લાગી જશે. એના કરતાં મને જવા દો! જો તમારા દિલમાં મારા માટે જરાક પણ દયા જેવું હોય તો નામ વગરના પ્રિસ્ક્રિપ્શનમાં ટેબ્લેટ અને મલમ જેવું કંઇક લખી આપીને મને જવા દો! મારું શરીર તો ચૂંથાઇ ગયું, હવે જીવતર બચાવી લો!’

માત્ર નવરાત્રીમાં જ નહીં, એકત્રીસમી ડિસેમ્બરની મધરાત્રે પણ આવી અનેક ધારણાઓ લૂંટાતી રહે છે. ગરબાના સમય ઉપર કાપ મૂકાયો છે એ વાતથી હું તો ખુશ છું. તો પણ જ્યારે જ્યારે નવરાત્રી આવે છે, મને ચીસો પાડતી ધારણા યાદ આવી જાય છે.

(શીર્ષક પંક્તિ: સૂર્યભાનુ ગુપ્ત)

નથી સ્થાન દઈ શકતું માણસની ઓળખ...

 

ડો.ચૌધરીએ જમણા હાથથી તર્જની અને અંગુઠા વડે પોતાના સોનેરી ફ્રેમના ચશ્માં ઠીક કર્યા, આંખોની પાંપણો પતંગિયાની પાંખોની પેઠે ફફડાવી, પછી ઊંટની જેમ ડોક લાંબી કરી અને ડાબો ખભો ત્રણ વાર ઊંચો-નીચો કરીને સામે બેઠેલા મેડિકલ રિપ્રેઝન્ટેટીવને ઉદ્દેશીને આદેશના સૂરમાં અરજ કરી, ‘જો ભાઇ! તે આ દવાઓનાં ફ્રી સેમ્પલ્સ મૂક્યા તે હું સ્વીકારી લઉં છું. મારા ગરીબ દરદીઓને આપવાના કામમાં આવશે. પણ હા કી-ચેઈન આપી છે તે તું પાછી લઈ લે!’

મેડિકલ રિપ્રેઝન્ટેટિવ-એમ.આર. એટલે દવાઓ બનાવતી કંપનીનો સેલ્સમેન. દરેક જાણીતી-અજાણી, નાની કે મોટી કંપનીના સેલ્સમેન મહિને દોઢ મહિને એકવાર અચૂક અમને મળવા માટે આવતા રહે છે. પોતાની કંપનીની દવાઓ વિશે જેમ કન્યાનો પિતા મરચું-મીઠું છાંટીને વખાણ કરે એ રીતે વખાણ કરતા રહે છે. પછી એ દવાઓ પ્રિસ્ક્રાઇબ કરવાની ભલામણ અને અંતમાં થોડાંક ફિઝિશિયન્સ સેમ્પલ્સ, નાની ભેટ અને પછી લળીને, હસીને, ઝૂકીને વિદાય થાય છે. ભેટમાં ગમે તે ચીજવસ્તુ હોઈ શકે છે. કી-ચેઇન, ડાયરી અને પેનનો જમાનો લગભગ પૂરો થઈ ગયો.

હવે શાનું ચલણ છે એ વિશે ચૂપ રહેવું જ બહેતર છે. ડો.. ચૌધરીએ નાનકડી કી-ચેઇન સ્વીકારવાની ના પાડી દીધી એ જોઈને એમ.આર. ડઘાઇ ગયો. દર ત્રણ મિનિટે ઝૂકવાની એને તાલીમ અપાઇ હતી. એટલે એ ઝૂકીને બોલ્યો, ‘સર, આ તો ગિફ્ટ છે. અમારી કંપની તમને કેટલો આદર આપે છે. એનું એક નાનું પ્રતીક છે. પ્લીઝ તમે...’ ‘નો!’ ડો.. ચૌધરીએ ફરી પાછા જમણા હાથ વડે ચશ્માં સરખા ગોઠવ્યા, પાંપણો પટપટાવી, ખભા ઊલાળ્યા અને આ વખતે જરા કડક અવાજમાં શબ્દે શબ્દ છૂટો પાડીને કહ્યું, ‘જો દોસ્ત! તું ભલે ગમે તે કહે. હું ભોટ નથી. તારી કંપની ભલે આને ગિફ્ટ કહેતી હોય, મારે મન તો આ લાંચ જ છે. સોરી, ટેક ઇટ બેક ઓર આઇ વિલ સ્ટોપ પ્રિસ્ક્રાઈબિંગ યોર મેડિસિન્સ.’

પેલો એમ.આર. ભારે છોભીલો પડી ગયો. ઝૂકીને ઊભો થયો, ઝૂકીને એણે કી-ચેઇન ઊઠાવી અને ઝૂકીને ચાલ્યો ગયો. એને કંપની તરફથી ઝૂકવાની તાલીમ મળી હશે, તો ડો.. ચૌધરીને ઈશ્વર તરફથી આવી ચાર-પાંચ તાલીમો મળી હતી. ચશ્માં નાક ઉપર યથાયોગ્ય રીતે ગોઠવાયેલા હોય તો પણ દર બબ્બે મિનિટે ‘સરખા’ કરતા રહેવાની, આંખની પાંપણો સામાન્ય કરતાં ત્રણ ગણી વધુ વાર પટપટાવવાની, ડોકને વિના કારણ લાંબી-ટૂંકી કરતા રહેવાની અને ખભાને ઉછાળવાની! તબીબી ભાષામાં એને ‘ટીક’ (Tic) કહેવાય છે. એ થયા જ કરે. વ્યક્તિની જાણ બહાર અને કાબૂ બહાર. ડો.. ચૌધરી આવી ઘણી બધી ‘ટીકસ’ના માલિક છે.

એમ.આર. ગયો એટલે ડો.. ચૌધરીએ મારી તરફ જોઈને ચશ્માં સરખા કર્યા, ‘જોયું ને શરદ! આ મારા બેટ્ટાઓ બે રૂપિયાની પ્લાસ્ટિકની કી-ચેઇન આપીને બદલામાં આપણું કરોડો રૂપિયાના મૂલ્યનું ઝમીર ખરીદવા નીકળી પડ્યા છે! મેં કેવો ભોંઠો પાડી દીધો એને!’ ‘ભોંઠા તો કોઇને પણ પાડી શકાય પણ કી-ચેઇનને તમે કરપ્શન કેવી રીતે ગણી શકો?’ મેં મારી ના-સમજ પ્રગટ કરી. ‘કરપ્શન નહીં તો એને બીજું શું કહેવાય? આપણે એના સગા કે મિત્ર તો છીએ જ નહીં, તો પછી શા માટે એણે આપણને કી-ચેઇન ભેટમાં આપવી પડી?’

‘હું તો આને શિષ્ટાચાર ગણું.’ મેં દલીલ કરી, ‘આપણે કોઇના ઘરે પહેલીવાર જતા હોઇએ ત્યારે એના બાળક માટે ચોકલેટ નથી લઇ જતા? કોઇ આપણા ઘરે આવે ત્યારે ચા-કોફી નથી પીવડાવતા? એનાથી આપણો સંબંધ ઊભો થાય છે. બાકી કી-ચેઇન જેવી વસ્તુમાં આપણો બંગલો થોડો બંધાઇ જવાનો છે? હું તો ઊલટું તમારા વર્તનને અવિવેક ગણું.’

એમણે પાંપણો પટપટાવીને મારી સામે ટગર ટગર જોયા કર્યું, પછી પ્રત્યેક બે શબ્દોની વચ્ચે ચાર ચાર ઇંચનું અંતર ગોઠવીને બોલવાનું શરૂ કર્યું, ‘આ મારો અવિવેક નથી, દોસ્ત, આ મારી ખુમારી છે. મારા પપ્પાએ આપેલા સંસ્કાર છે. પપ્પા હંમેશાં કહેતા કે આ દવાવાળાઓ આવી નાની નાની ભેટો આપીને તમારી કસોટી કરી લેતા હોય છે. આપણે બિકાઉ છીએ કે નહીં એ ચકાસી લેતા હોય છે. પછી આમાંથી જ કેમેરા, ફ્રીજ અને કાર જેવી મોટી લાંચના પાયા રોપાતા હોય છે. તું મારા વર્તનને અવિવેક કહે છે ને? તો તે હજુ સુધી આ ડો.. ચૌધરીના અવિવેકને જોયો જ નથી.

બીજીવાર ક્યારેક આવજે, બતાવીશ કે હું શું કરી શકું છું.’ ડો.. ચૌધરી મારા ખાસ મિત્ર છે, એટલે ફરી ફરીવાર મળવાનું તો થતું જ રહે. પોતે શું કરી શકે છે તે બતાવી આપવાનો એમને મોકો મળી ગયો. નવા વરસનો પ્રથમ દિવસ. એમના વિસ્તારમાં મેડિકલ સ્ટોર ધરાવતો એક ફાર્માસિસ્ટ એમને મળવા માટે આવ્યો. સાથે મીઠાઇનું બોક્સ લાવ્યો હતો. એણે ડો.. ચૌધરી સાથે હાથ મિલાવ્યા, ‘હેપ્પી ન્યૂ યર, સર!’ ‘હં...અ...અ...!’ ડો.. ચૌધરીના કાનમાં ‘હેપ્પી ન્યૂ યર’ ન ગયું, પણ આંખમાં પેલું બોક્સ ગયું જ ગયું. એમના ખભામાં ઉછળવા માંડ્યા, ‘આ બોક્સમાં શું છે?’ ‘પેંડા, સર!’ ‘શેના પેંડા? તારા ઘરે દીકરો જન્મ્યો છે?

તને બે કરોડની લોટરી લાગી છે? તે નવી ગાડી ખરીદી? તારી દીકરી માટે સારો મુરતિયો...?’ ‘તમેય શું, ડોક્ટર સાહેબ, મારા જેવા સામાન્ય માણસની મશ્કરી કરો છો! હું તો... આજે બેસતું વર્ષ છે એટલે... તમને એકલાને નહીં... માત્ર ડોક્ટરોને જ નહીં, પણ મારા બધાં નિકટના સ્વજનોને શુભેચ્છાના પ્રતીક રૂપે...’ ‘આ બધી શબ્દોની રમત છે. શેના સ્વજનો ને શેનું પ્રતીક? સો રૂપિયાના પેંડાની લાંચ આપીને તું મારા જેવા પ્રામાણિક ડોક્ટરનો ઇમાન ખરીદવા નીકળ્યો છે? ઉઠાવ તારું બોક્સ અને ચાલ્યો જા અહીંથી, નહીંતર મારા એક પણ દરદીને તારી દુકાને નહીં આવવા દઉં!’ ડો.. ચૌધરીનો પુણ્યપ્રકોપ નિહાળીને પેલો તો રફુચક્કર થઇ જ ગયો. હું ખુદ હલી ગયો.

‘દોસ્ત, મને તમારું વર્તન સમજાયુ નહીં. એ દવાની દુકાનવાળાએ પેંડા આપીને એવો તે કયો મોટો ગુનો કરી નાખ્યો કે તમે એને ઘઘલાવી નાખ્યો? પેંડા આપણા દરદીઓ પણ બાળકના જન્મ સમયે આપણને આપતા હોય છે.’ મેં તર્ક પેશ કર્યો. ડો.. ચૌધરીએ આંખો, ચશ્માં, ખભા અને ડોક પાસેથી લેવા જેટલું કામ એમણે લઈ લીધું, પછી મારી ના-સમજ પ્રત્યે દયાના ભાવ સાથે એમણે જવાબ આપવાનું શરૂ કર્યું, ‘આ વાત તને ક્યારેય નહીં સમજાય, શરદ! એના માટે તારે મારા પપ્પાને મળવું પડે. તેં તો એમને કામ કરતાં જોયા નથી. પપ્પા ડોક્ટર હતા. પૂરા ચાલીસ વરસ સુધી એમણે જનરલ પ્રેક્ટિસ કરી. કાયમ સફેદ વસ્ત્રો જ પહેર્યાં.

અને કામ પણ બધાં ધોળા જ કર્યા. આજકાલના ડોક્ટરો હિસાબના ચોપડા પણ બે જાતના રાખે છે ને? પપ્પાએ એક જ જાતનો ચોપડો રાખ્યો. સફેદ કમાણીનો સફેદ ચોપડો. બે નંબરનો કાળો પૈસો એ ન તો કમાયા, ન બીજે ક્યાંથી એમણે સ્વીકાર્યો. એ સંસ્કાર મારી રગોમાં વહી રહ્યા છે. તમે જેને ભેટ ગણો છો એ મારે મન લાંચ અને ફક્ત લાંચ જ છે. હું તો તનેય કહું છું, આ બધી લાલચોથી બચતો રહેજે!’ આવા સાત્વિક ડોક્ટર મિત્ર તરફથી આ કક્ષાની સલાહોનો સતત મારો ચાલતો હોય, પછી મારે બીજું વિચારવાનું પણ શું હોય! મેં પણ કી-ચેઇન, પેન કે ડાયરી જેવી નાની નાની ભેટોને મોટો મોટી રિશ્વતના રૂપમાં જોવાનું શરૂ કર્યું. હમણાં એકાદ વરસ પહેલાંની ઘટના છે. એક કુખ્યાત ફાર્મા કંપનીનો પ્રતિનિધિ મને મળવા માટે આવ્યો. કંપની ‘જાણીતી’ હતી, એની દવાઓ અજાણી હતી.

‘સર, હું આપને ‘ઇન્વાઇટ’ કરવા આવ્યો છું. અમારી કંપનીએ કેટલાક ચૂંટેલા કન્સલ્ટન્ટોને ગુજરાતના એક રમણીય રિસોર્ટમાં ત્રણ દિવસ અને ચાર રાત માટે લઈ જવાનું નક્કી કર્યું છે. એમાં આપનું નામ પણ સામેલ છે.’ એણે મીઠા સ્વરે, અડધા ઝૂકી જાણે પોતાના દીકરાની જાનમાં જોડાવાનું આમંત્રણ આપતો હોય તે રીતે કહ્યું.

રિસોર્ટનું નામ સાંભળીને મારી આંખમાં ખુશીની ચમક છવાઇ ગઇ. અમદાવાદથી બે-અઢી કલાકના અંતરે આવેલો એક ખૂબ જાણીતો પેલેસ રિસોર્ટ હતો. ત્યાં આટલા દિવસો ગાળવાના, આજુબાજુના જોવાલાયક સ્થળોએ તણાવમુક્ત મન થઇને રખડવાનું, મનભાવન ભોજનનો સ્વાદ માણવાનો અને ખિસ્સામાં હાથ પણ નાખવાની તસ્દી નહીં ઉઠાવવાની! પણ હું લાચાર હતો. થોડો ઘણો માતા-પિતાના સંસ્કારોનો પાયો હતો, બાકી તો ડો.. ચૌધરી જેવા પ્રાત:સ્મરણીય મિત્રની શિખામણોથી રચાયેલી બુલંદ ઇમારત હતી. મેં ના પાડી દીધી.

‘સોરી, મિત્ર! હું તમારું આમંત્રણ સ્વીકારીશ નહીં. મારે મન આ માત્ર રિશ્વત છે. તમે મને ફરવા લઇ જાવ અને બદલામાં તમારી દવાઓ લખ્યા કરવાની. કોઇ પણ સાચો, નીતિવાન ડોક્ટર આવું કરવાની ના જ પાડે!’ પેલાએ આગ્રહ જારી રાખ્યો, ‘એવું નથી, સર! અમે બહુ ઓછા ડોક્ટરોને પસંદ કર્યા છે. અને બધાએ હા પાડી દીધી છે. મારી પાસે આ યાદી છે જેમાં સંમતિ આપનારા ડોક્ટરોના નામ છે...’ મેં યાદી વાંચી, હું સડક થઇ ગયો. અને તેમ છતાં હું એ રિસોર્ટમાં જવા તૈયાર ન જ થયો.

એકાદ મહિના પછી હું અને ડો.. ચૌધરી એમના કન્સલ્ટિંગ રૂમમાં બેઠા હતા. ‘હમણાં જ એક પેશન્ટના વરને મેં ખખડાવી નાખ્યો. કાલે દીકરો જન્મ્યો એના પેંડા આપવા આવ્યો હતો. ડિલિવરીનું બિલ તો આપણે લઇએ જ છીએ ને! પછી પેંડા શેના લેવાના? મારા પપ્પાના સંસ્કાર...’ ‘એક મિનિટ!’ મેં જિંદગીમાં પહેલીવાર એમની વાત પૂરી થતાં પહેલાં જ કાપી નાખી. ‘ગયા મહિને ફલાણી કંપની તરફથી લાંચના પેકેજ ડીલ જેવી પ્રાયોજિત ટૂરમાં ‘પ્રામાણિક’ ડોક્ટરો ગયા હતા, એમાં તમારું નામ હું વાંચી ચૂકયો છું.

હવે પછી ક્યારેય પ્રમાણિકતા વિષેની પોકળ ભાષણબાજી મારી આગળ ન ચલાવશો. તમારા સ્વર્ગસ્થ પિતાજી વિશે નાહકનો મારા મનમાં ખોટો ભ્રમ ઊભો થશે!’ ડો.. ચૌધરી સ્તબ્ધ થઇ ગયા. ન એમણે ખભા હલાવ્યા, ન ચશ્માં સરખા કર્યા, ન પાંપણો પટપટાવી. ડોક ઊંચી કરવાનો તો પ્રશ્ન ન હતો. એના માટે ખોપરીમાં ખુમારી હોવી ફરજિયાત હોય છે.

(શીર્ષક પંક્તિ: હેમેન શાહ)

સિર્ફ અલ્લાહ સે બેટા નહીં માંગા કરતે!

હું જ્યાં નોકરી માટે જોડાયો એ ગામમાં મુસલમાનોની વસ્તી બહુમતીમાં હતી. ગામમાં કોમી એખાલસ સારા પ્રમાણમાં હતો. એક દિવસ હું સવારની ઓ.પી.ડી.માં બેઠો હતો ત્યાં રસુલમિયાં આવ્યા. સાથે એમની બીબી હતી. બીબીએ કાળો બુરખો ધારણ કરેલો હતો, તો પણ ઉપસેલું પેટ અંદરની હકીકતનું બયાન કરી આપતું હતું. જો કંઇ બાકી હતું, તો એ રસુલમિયાંએ પૂરું કરી આપ્યું, ‘સલામ, દાક્તર સા’બ! યે મેરી બીવી હૈ. વો પેટ સે હૈ. આઠવા મહિના પૂરા હો ગયા હૈ. સુવાવડ યહીં પે કરવાને કી હૈ. નામ લિખ લો....’
રસુલમિયાં બેઠી દડીના, ભારે શરીરના, સરેરાશ મુસ્લિમ બિરાદર હતા. એમની મોટી લાલ આંખો છેક કાન સુધી લંબાતી હતી ને કાળી ભમ્મર દાઢી છાતી સુધી લટકતી હતી. ટૂંકો પાયજામો અને લાંબો ઝભ્ભો બંને મેલા દાટ હતા.

મેં એમની પત્નીને તપાસી લીધી. ડિલિવરી માટે નામ ‘રજિસ્ટર’ કર્યું. જરૂરી દવાઓ અને સૂચનાઓ આપી અને પછી લાડુ ઉપર ખસખસ ભભરાવતો હોઉં એટલી માત્રામાં ઠપકો આપ્યો, ‘રસુલભાઇ, તમારી બીબીની સુવાવડ થવાનો સમય બહુ દૂર નથી હવે. તમે આટલા મોડા શા માટે આવ્યા? જો ગર્ભાવસ્થાની શરૂઆતથી આવી ગયા હોત તો હું એમનું વધારે ધ્યાન રાખી શક્યો હોત. અત્યારે તો એમનું બ્લડ પ્રેશર વધારે છે, હિમોગ્લોબિન ખૂબ ઓછું છે અને અંદરના બાળકનો વિકાસ પણ સમયના પ્રમાણમાં ઓછો છે.’

‘ક્યા કરું, સા’બ! મૈં તો કંટાલ ગયા હૂં. યે મેરી બીવી કી ચૌથી સુવાવડ હૈ. ઇસસે પહલે તીનોં બાર લડકી પૈદા હુઇ હૈ. જબ વોહ છોકરા પૈદા કરતી નહીં, તો ફિર ઉસકા ઇલાજ ક્યા કરવાના? આપ અપને હિસાબ સે ઉસકા ખયાલ રખના, બાકી ઉપરવાલા માલિક હૈ. જો હોગા વો દેખા જાયેગા.’

હું સમજી ગયો કે રસુલમિયાં સદીઓથી ચાલી આવતી પરંપરાગત ભારતીય પુરુષની માનસિકતાનો શિકાર બનેલો જીવ હતો. અત્યારે આવી વાત થોડીક આઘાતજનક લાગે, પણ આજથી પચીસ-ત્રીસ વર્ષ પહેલાંનો સમય જુદો હતો. ‘બેટી બચાવો’ની નારાબાજી કે ‘દીકરી વધાવો’ની પવિત્ર માન્યતા હજુ ત્યારે અસ્તિત્વમાં આવી ન હતી. દરેક સ્ત્રી જ્યારથી ગર્ભાવસ્થા ધારણ કરે ત્યારથી એનો પતિ અને પૂરો સમાજ પુત્રજન્મની જ આશ લગાવીને બેઠો હોય. મને ખાતરી થઇ ગઇ કે આ કુલસુમબીબી જ્યાં સુધી બેટાને જન્મ નહીં આપે ત્યાં સુધી દર વરસે સુવાવડ માટે આવતી જ રહેશે અને એની શારીરિક હાલત ઉત્તરોત્તર વધુને વધુ કમજોર પડતી જશે.

‘રસુલભાઇ, તમે શું કામ કરો છો?’ મેં વાત-વાતમાં પૂછી લીધું, ‘અરે, આપકો માલૂમ નહીં? ઇસ ઇસ્પિતાલ કે સામને હી તો મેરી બેકરી હૈ!’‘શું વાત કરો છો! એ બેકરી તમારી છે? રોજ સવારે મારા નાસ્તા માટેની બ્રેડ ત્યાંથી તો આવે છે.’‘વો હી તો! ઉપર પાટિયા ભી મારેલા હૈ, સા’બ! રસુલ બેકરી નામ રખ્ખા હૈ....’

બધું બરાબર બેસી ગયું મારા મનમાં. રસુલમિયાંની સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિનો સંપૂર્ણ ચિતાર સ્પષ્ટ થઈ ગયો. એ માણસ ગરીબ ન હતો. એ નાનકડા શહેરમાં એની એકલાની જ બેકરી હતી. આખો દિવસ ઘરાકી ધમધમતી રહેતી હતી. એના ગંદા કપડાં એના ધંધાને આભારી હતા, ગરીબીને કારણે ન હતા. માણસ બીજી બધી વાતે સારો લાગતો હતો, માત્ર દીકરો જન્મતો ન હતો એના કારણે એ કુલસુમની તબિયત પ્રત્યે બેદરકારી બતાવતો હતો એ વાત મને ગમી નહીં.

સમયને જતા ક્યાં વાર લાગે છે! અને બાળકને આવતા ક્યાં વાર લાગે છે! એક બપોરે રસુલમિયાં આવી ગયા, ‘સા’બ’ મેરી ઔરત કો લે કર આયા હૂં. દરદ ચાલુ હો ગયેલા હૈ. દેખો, ઇસ બાર ફિર સે છોકરી કુ મત આને દેના....’‘એ કંઇ મારા હાથમાં થોડું છે? દીકરો જન્મશે કે દીકરી એ તો ભાગ્યની વાત છે.’ મેં સાવચેતીપૂર્વક પાણી પહેલાં પાળ બાંધવા માંડી. રસુલ તો બીબીને અમારા ભરોસે મૂકીને પાછો બેકરી પર ચાલ્યો ગયો.

કુલસુમનું દરદ ઝડપથી વધતું ગયું. ચોથી સુવાવડ હતી એટલે બહુ વાર લાગી નહીં. નમતી બપોરે ચારેક વાગ્યે એણે ચોથા સંતાનને જન્મ આપ્યો.એ ભયભીત બની ગઇ હતી. બાળકના રડવાનો અવાજ સાંભળીને એણે ત્રસ્ત આંખે મારી સામે જોયું, ‘સા’બ, ઇસ બાર ક્યા હૈ?’‘રડીશ નહીં, બેન! આ વખતે અલ્લામિયાંએ તારી મુરાદ પૂરી કરી આપી છે. આ વખતે દીકરો જન્મ્યો છે.’

મારી વાત સાંભળીને કુલસુમે એનાં ઈશ્વરનો આભાર માન્યો. કદાચ એ અભણ સ્ત્રીને ખુદને દીકરા માટેની એવી મોટી જીદ નહીં પણ હોય, પરંતુ ઉપરા-છાપરી સુવાવડોમાંથી છુટકારો મળ્યાની રાહત હશે જેના કારણે એવી હાલતમાં એટલે કે મળ-મૂત્ર-લોહીના ગંદવાડમાં સૂતેલી હોવા છતાં એ બાઇએ પોતાનાં બંને હાથ ઉપર ઉઠાવીને ધ્રુજતા અવાજે ‘યા અલ્લાહ! યા પરવરદિગાર! તેરા લાખ લાખ શુક્રિયા!’ એવાં આભારસૂચક શબ્દો કહ્યાં હશે.

નવજાત દીકરો નબળો હતો, સહેજ ચિંતા કરવી પડે એટલો બધો નબળો. મેં વોર્ડબોયને દોડાવ્યો બેકરી તરફ. રસુલમિયાં પવનની પગથાર ઉપર પગ મૂકીને દોડી આવ્યા, ‘બહોત બહોત શુક્રિયા, દાગતર સા’બ! ઇસ બાર મૈં આપકા હાથ રૂપયોં સે ભર દૂંગા! આપને મુઝે બેટા દૈ દિયા!’

‘ધીરા પડો, રસુલમિયાં! પહેલી વાત એ કે હું તમારા પૈસાને હાથ પણ ન લગાડી શકું, કારણ કે હું અહીં નોકરી કરું છું. મને પગાર મળે છે. અને બીજી વાત આ દીકરો મેં નથી આપ્યો, તમારા તકદીરે તમને દીધો છે. અને ત્રીજી વાત ધ્યાનથી સાંભળો, તમારો દીકરો ખૂબ જ ઓછા વજન સાથે જન્મ્યો છે. હવાનો સ્પર્શ થતાંની સાથે જ એ ભૂરો પડી ગયો છે. આપણે ત્યાં ઇન્કયુબેટર પણ નથી અને પિડિયાટ્રિશિયન પણ નથી. તમારે દીકરાને લઇને તાબડતોબ બાજુના શહેરમાં જવું પડશે. ખર્ચો સારો એવો થશે અને બાળક સો ટકા બચી જશે એવી કોઇ જ ગેરંટી નથી... જો તમારી તૈયારી હોય તો...’

રસુલે બેકરીનું શટર પાડી દીધું. એક ગાડી ભાડે કરી લીધી. મેં નવજાત માંસના લોચાને રૂના પોલમાં લપેટીને કપડામાં વીંટાળી દીધું. શહેરના પિડિયાટ્રિશિયન ઉપર પત્ર લખી આપ્યો. બાર દિવસ અને બાર રાતના સતત ઉજાગરા વેઠ્યા પછી રસુલમિયાં પાછા ફર્યા.‘સા’બ, બેટા બચ ગયા! ખર્ચા બહોત હો ગયા. મેરા તો ખૂન-પાની એક હો ગયા, લેકિન લડકા બચ ગયા.

યે ભી તો દેખને કી બાત હૈ, સા’બ! વો તીન પથરે ચાર-ચાર કિલો વજન કે પૈદા હુએ થે, ઔર યે બેટા પૈદા હુઆ તો કમ વજનવાલા! ખુદા ભી અજીબ કા ખેલ ખેલતા હૈ! જો ચીજ કામ કી હો વો બડી મેહનત કૈ બાદ દેતા હૈ, જો ચીજ નિકમ્મી હો, વો બડી આસાની સે ભેજ દેતા હૈ!’રસુમિયાંની આંખોમાં પુત્રજન્મની ખુશીની સાથે-સાથે ત્રણ-ત્રણ પુત્રીઓ પ્રત્યેની નફરત સાફ ઝલકી રહી હતી.

***વાત રહી ગઇ, વરસો વહી ગયાં. હમણાં અચાનક એ દિશામાં જવાનું થયું. જે શહેરમાં મારું વક્તવ્ય હતું ત્યાં જવાનો રસ્તો એ ગામમાંથી પસાર થતો હતો. મારી હોસ્પિટલના જુના કર્મચારીઓને મળવા માટે મેં ગાડીને એ તરફ લીધી. ઝાંપાની સામે બેકરી હતી, પણ પાટિયું બદલાઇ ગયું હતું. રસુલ બેકરીની જગ્યાએ ગુલશન બેકરી વંચાતું હતું. મેં કોઇને પૂછ્યું, ‘અહીં તો રસુલમિયાં બેસતા હતા ને?’

જવાબ મળ્યો, ‘એની વાત પૂછવા જેવી નથી, સાહેબ! ત્રણ દીકરીઓ હતી ત્યાં સુધી એ જીવ સુખી હતો, દીકરાએ એનો જન્મારો બગાડી દીધો. ’‘કેમ? શું થયું?’‘દીકરો વધુ પડતા લાડકોડને કારણે વંઠી ગયો. જુગાર રમતાં ઝઘડી પડ્યો. સામેવાળાને છરી મારી બેઠો. અત્યારે જેલમાં છે. વકીલના ખર્ચામાં બેકરી અને ઘર બધું વેચાઇ ગયું. રસુલમિયાં આઘાતથી પાગલ બની ગયા. એટલું વળી સારું છે કે માલિકે ત્રણ ત્રણ દીકરીઓ આપી છે. જમાઇઓ પણ સારા મળ્યા છે. વારાફરતી ચાર ચાર મહિના...’ મારાથી ત્યાં વધુ સમય માટે ઊભા ન રહી શકાયું. એક નિ:સાસો નાખીને હું સરકી ગયો.

આગમન એનું સુણીને ઊર્મિઓ હરખાઈ ગઈ...

‘સાહેબ, અમારાં લગ્નને બાર વરસ થઈ ગયાં, અમારે એક પણ બાળક નથી...’‘એમ? ત્યારે એટલાં વરસ એમ ને એમ તો નહીં કાઢયા હોય ને! ક્યાંક દવા-સારવાર કરાવી હશે ને?’‘કરાવી છે ને? એક નહીં, એકવીસ જગ્યાએ કરાવી છે. જેટલા જાણવા મળ્યાં એટલાં દવાખાનાં જોઈ નાખ્યા. ખિસ્સામાં જેટલાં હતા એના કરતાં વધારે રૂપિયા ખર્ચી નાખ્યા. જેટલાં જુતાં ઘસ્યા એના કરતાં વધુ તો જાત ધસી નાખી. પણ સંતાનસુખ ન મળ્યું તે ન જ મળ્યું. છેલ્લે થાકી-હારીને તમારી પાસે આવ્યા છીએ.’

ઉપરનો સંવાદ માત્ર મારા જ નહીં, પણ દેશભરના તમામ ગાયનેક ડોક્ટરોના કન્સલ્ટિંગ રૂમ્સમાં ભજવાતો રહે છે, એકવાર નહીં, બાર બાર લગાતાર. હું જેના વિશે આજે વાત કરવા બેઠો છું એ દર્દી મારી પાસે એકાદ મહિના પહેલાં આવેલ. પતિ-પત્ની બંને નિરાશ હતા. ખિસ્સાથી ખાલી થઈ ગયેલાં અને હૈયાથી હારી ચૂકેલાં.

‘તો છેક હવે મારી પાસે આવ્યાં? હું શું કરી શકવાનો?’ મેં ટેબલ ઉપર દર્દીએ મૂકેલી ફાઈલના પહાડ તરફ નજર ફેંકીને પૂછ્યું. વગર જોયે હું જોઈ શકતો હતો કે એ ફાઈલોના બે પૂંઠાંની અંદર એ બધું કેદ થયેલું હતું, જે આધુનિક તબીબી વિજ્ઞાન કોઈ દર્દીને આપી શકે છે. શહેરના લગભગ તમામ નામાંકિત ઈન્ફર્ટિલિટી નિષ્ણાત ડોક્ટરોની એ ફાઈલો હતી. હું એમને ઓળખતો હતો. એ બધાં પોતાની રીતે હોશિયાર હતા, પ્રામાણિક હતા અને સાચી પ્રેક્ટિસ કરનારા હતા. અલબત્ત, મોંઘા બહુ હતા, પણ એમાં કોઈ શું કરી શકે? તાજહોટલમાં ચા પીવા જાવ તો એક કપના એક હજાર રૂપિયા ચૂકવવા પણ પડે!

મારો સવાલ સાંભળીને પતિ ગળગળો થઈ ગયો, ‘સાહેબ, એવું ન બોલશો. અમે તમારી પાસે મોટી આશા લઈને આવ્યાં છીએ. તમારા હાથમાં જશ રેખા છે એવું અમે સાંભળ્યું છે...’આ એક શબ્દ મને ક્યારેય સમજાયો નથી. જશરેખા એટલે વળી શું? મેં કીરોની પામિસ્ટ્રરીનો ઊંડો અભ્યાસ કરેલો છે. મનુષ્યની હથેળીમાં ભાગ્યરેખા, મસ્તિષ્કરેખા, આયુષ્યરેખા વગેરે હોઈ શકે. અમિતાભ બચ્ચનની હથેળીમાં બીજી ‘રેખા’ પણ છે. પણ આ જશરેખા વળી કંઈ બલાનું નામ હશે?!

‘સારું ત્યારે.’ કહીને મેં કેસપેપરમાં દર્દીની વિગત નોંધવી શરૂ કરી. નામ-ઠામ, ઉંમર જેવી સામાન્ય માહિતી પૂછી લીધા પછી તે સ્ત્રીની અંગત માહિતી પૂછવાનું શરૂ કર્યું. મેન્સ્ટ´અલ હિસ્ટ્રી વિશે પૂછ્યું ત્યાં તે સ્ત્રીએ મૂંઝવણ અનુભવી, ‘આમ તો મને દર મહિને નિયમિત રીતે આવી જાય છે, પણ આ વખતે દોઢેક મહિનાથી થઈ નથી.’

હું ચોંકી ગયો, ‘ક્યાંક એવું તો નથી ને કે તમને ગર્ભ રહી ગયો હોય?’એણે નિરાશાભર્યું હસીને જવાબ આપ્યો, ‘ના રે, સાહેબ! છેલ્લાં છ એક મહિનાથી તો અમે દવા પણ બંધ કરી દીધી છે. કોઈ ડોક્ટર પાસે ગયા જ નથી.’‘સારા સમાચાર માત્ર ભગવાન આપે છે, બહેન, ડોક્ટરો તો માત્ર સારવાર કરી જાણે. મને લાગે છે કે તમારો કેસ હાથમાં લેતાં પહેલાં મારે ખાતરી કરી લેવી જોઈએ કે તમને આ મહિને માસિકસ્રાવ કેમ નથી આવ્યો! તમને વાંધો ન હોય તો હું તમારો ‘યુરીન ટેસ્ટ’ કરી જોઉં.’

દર્દીને બાપડીને શો વાંધો હોય! એણે મૂત્રનો નમૂનો આપ્યો. મેં ‘પ્રેગ્નન્સી ટેસ્ટ’ માટેની સારી કંપનીની સ્ટ્રીપ કાઢીને એમાં યુરીનના થોડાંક ટીપાં રેડ્યાં. હવે તો દર્દીઓ પણ આવી તપાસ પોતાના ઘરે જાતે કરવા માંડ્યા છે. એનું તારણ બહુ સરળ હોય છે. પટ્ટી ઉપર યુરીનનો સ્પર્શ થયા પછીની બે મિનિટમાં જો એક ઊભી લીટી નજરે ચડે તો એનો મતલબ કે તે દર્દી પ્રેગ્નન્ટ નથી. અને જો બે સમાંતર લીટીઓ દેખાય તો સમજવું કે તે દર્દી પ્રેગ્નન્ટ છે. આમાં કેટલીક નાની નાની બારીક શક્યતાઓ રહેલી છે, પણ એ માત્ર ડોક્ટરો જ સમજી શકે તેવી છે. સામાન્ય દર્દીઓ માટે ઉપરની વિગત પર્યાપ્ત છે.

હું યુરીનના ટીપાં રેડીને એ વાતની પ્રતીક્ષા કરી રહ્યો કે પટ્ટી ઉપર એક લીટી ઊપસી આવે છે કે બે! ઘડિયાળનો સેકન્ડ કાંટો ‘ટીક ટીક’ કરતો સરકી રહ્યો હતો. હું મનોમન વિચારતો હતો: જો લીટીઓ ઝબકી ઊઠે તો કેવું સારું! અલબત્ત, એવું થશે તો મને આ દર્દીની વંધ્યત્વની સારવાર કરવાના હજારો રૂપિયા નહીં મળે, પણ આ સમાચાર સાંભળીને એ દંપતીને જે આનંદ થશે તે ર્દશ્ય જોવાનું સદ્ભાગ્ય તો મળશે ને? હે ભગવાન, જલદી કર... અને જે કરે તે સારું કર!

આમ તો આ મારા દિમાગમાં ચાલતું ‘વિશફુલ થિંકિંગ’ જ ગણાય. બાકી જે પરિણામ આવવાનું હશે તે જ આવવાનું છે. હું શ્વાસ થંભાવીને આંખનો પલકારો માર્યા વગર ટેસ્ટની પટ્ટી તરફ જોઈ રહ્યો હતો. એક રેખા તો તરત જ ઊભરી ગઈ હતી. દોઢેક મિનિટ પૂરી થઈ ત્યાં બીજી રેખા પણ દેખાવા લાગી. બીજી ત્રીસ સેકન્ડમાં તો બંને રેખાઓ સ્પષ્ટ જાડી અને પાંચ ફીટ દૂરથી જોઈ શકાય તે રીતે અંકાઈ આવી. ‘અભિનંદન! તમારા માટે સારા સમાચાર છે. તમને ગર્ભ રહી ગયો છે.’ મારા મોંમાંથી છાલકની જેમ શબ્દો નીકળી પડ્યાં.

‘જોયું? હું નહોતો કે’તો?’ પતિ ગળગળો બની ગયો, ‘છેવટે તમારી પાસે આવ્યા ત્યારે સારો દિવસ જોવા મળ્યો ને?’
‘મેં આમાં શું કર્યું છે, ભાઈ? મેં તો પાંચ પૈસાની ગોળી પણ નથી લખી આપી. તમારી પત્ની મારા દવાખાનામાં આવી તે પહેલાં જ તેને...’પેલો ગરીબ માણસ હસી પડ્યો, ‘આને જ જશરેખા કહેવાય, સાહેબ! તમે જ હમણાં કે’તા’તાને કે સારા સમાચાર તો ભગવાન આપે છે, ડોક્ટરો તો માત્ર સારવાર આપી જાણે! હવે તમે જ બોલો! તમે એવા ડોક્ટર છો જેણે અમને સારવાર નથી આપી, પણ સારા સમાચાર આપ્યા છે.’

એ માણસની કોઠાસૂઝ જોઈને હું દંગ રહી ગયો. એ દિવસે મને ખબર પડી કે જો ડોક્ટરના હાથમાં જશરેખા હોય તો ચપટી ધૂળ પણ દવા બની જાય છે. જશરેખાની આ એક વ્યાખ્યા હતી જે મને યાદ રહી ગઈ છે.

***

તાજેતરની ઘટના છે. એક મા એની દીકરીને લઈને આવી. દીકરી કુંવારી હતી. એ પરણેલી હોવાનો પ્રશ્ન જ પેદા થતો ન હતો, કારણ કે એની ઉંમર માત્ર ચૌદ-પંદર વર્ષની હતી.મેં કેસપેપર કાઢવાનો પ્રારંભ કર્યો ત્યાં જ એની મમ્મી બોલી ઊઠી, ‘સાહેબ, એક મિનિટ મારે જરા મને સાંભળી લો! મારી દીકરીનો કેસ ન કાઢશો, પ્લીઝ!’ હા એ મમ્મી ‘પ્લીઝ’ બોલી શકવા જેટલું ભણેલી હતી. મેં પેન મૂકી દીધી, પ્રશ્નસૂચક નજરે એની સામે જોયું.

‘આ ટીના છે. મારી દીકરી. ચૌદમું વર્ષ હમણાં જ પૂરું કર્યું છે. ગયા મહિને અમારી સાથે ભયંકર દુર્ઘટના બની ગઈ. અમારા કપડાં લોન્ડ્રીમાં આપેલા હતા ઈસ્ત્રી માટે. ત્રણ દિવસ પછી મેં ટીનાને કપડાં લઈ આવવા માટે મોકલી. સાંજનો સમય હતો. વરસાદી વાતાવરણ. લોન્ડ્રી પર એક જુવાન ધોબી સિવાય બીજું કોઈ ન હતું. મારી ટીનાને જોઈને એ રાક્ષસનું મન બગડ્યું. એ કપડાં ઓળખવાના બહાને ટીનાને અંદરના ઓરડામાં લઈ ગયો. અને એનું મોં દાબીને તૂટી પડ્યો. આગળની વાત માટે શબ્દો જરૂરી ન હતા. ટીનાની મમ્મીનાં આંસુ જ બળાત્કારનું બયાન કરી રહ્યાં હતા.

મેં પૂછ્યું, ‘તમે એ નરાધમની સામે પોલીસ ફરિયાદ શા માટે ન કરી? કાયદામાં આવા અપરાધ માટે સખત સજાની જોગવાઈ છે.’ ‘જાણું છું,પણ હું દીકરીની મા છું. સાહેબ! પોલીસ કેસ થાય એટલે મારી દીકરી છાપે ચડે. એનું નામ ઊછળે, ફોટા છપાય, પછી એનો હાથ ઝાલવા કોઈ પુરુષ તૈયાર ન થાય. પેલો જુવાન તો રાજસ્થાનનો હતો, રાત માથે લઈને નાસી ગયો. લોન્ડ્રીમાં નોકરી કરતો હતો. એની વિરુદ્ધ ફરિયાદ કરીને શું વળવાનું હતું?’

‘સમજી ગયો,પણ તો પછી અત્યારે તમારી દીકરીને લઈને શા માટે મારી પાસે આવ્યા છો?’મા નીચું જોઈ ગઈ, ‘આ વખતે ટીના...! દસ દિવસ તારીખની ઉપર ચડી ગયા છે. સાહેબ, મારી તો છાતી ફફડે છે. તમે અમને ઉગારી લો!’ હું સમજી ગયો. મેં યુરીનરી પ્રેગ્નન્સી ટેસ્ટ કરવાની તૈયારી કરી. ટેસ્ટની પટ્ટી ઉપર ટીનાના યુરીનનાં ટીપાં ઉમેરીને મારે બે મિનિટ માટે ઈંતેઝાર કરવાનો હતો. હું મનોમન બબડતો રહ્યો, ‘હે ભગવાન, જે થવાનું હશે એ તો ગયા મહિને જ થઇ ગયું હશે. પણ આવડાં મોટા બ્રહ્નાંડમાં તારી પાસે ટીના નામની અંગૂઠા જેવડી છોકરી માટે વિચારવાનો બે મિનિટ જેટલો સમય હોય તો...’

બે મિનિટ પછી પટ્ટી ઉપર માત્ર એક જ રેખા જોઈ શકાતી હતી. ટીનાની મમ્મી સમાચાર સાંભળીને નમી પડી. નેગેટીવ ન્યૂઝ પણ તમને જશ અપાવી શકે છે. જશરેખાની આ બીજી વ્યાખ્યા હતી, જે પણ મને યાદ રહી ગઈ છે.‘

 
(શીર્ષક પંક્તિ: ઓજસ પાલનપુરી)

ડોક્ટરની ડાયરી, ડો. શરદ ઠાકર

રસ્તામાં કોઇ ફૂલ શાં માણસ મળ્યાં હશે,

રસ્તામાં કોઇ ફૂલ શાં માણસ મળ્યાં હશે,
નહીંતર ‘અનિલ’ આટલો મોડો પડે નહીં

મને યાદ છે કે એ વરસાદી ઋતુ હતી, આષાઢી મોસમ હતી. મને એ તારીખ પણ બરાબર યાદ છે. આ બધું યાદ એટલા માટે છે કારણ કે એ દિવસે હું ઉદાસ હતો. લગભગ અડધા ઉપરાંતના દિવસના ઉલ્લાસ પછી મારા યુવા મનોકાશમાં ઉદાસીનાં વાદળો છવાઇ ગયાં અને હું ઉદાસ એટલા માટે હતો કે એ દિવસે મારો જન્મદિવસ હતો. પોતાના જન્મદિવસે કોઇ ઉદાસ હોઇ શકે? હા, હોઇ શકે જો એ માણસ એ દિવસે એના પરિવારથી દૂર બેઠો હોય. મારો પરિવાર અમદાવાદમાં હતો અને હું બહારગામ નોકરીના સ્થળે. અઠવાડિયે એક જ દિવસની રજા મળતી હતી, પણ હું રજાના આગલા દિવસે સાંજે નીકળી જતો હતો. આજથી પચીસેક વર્ષ પહેલાંની વાત કરું છું. ત્યારે એસ.ટી. બસની આજના જેટલી ફ્રિકવન્સી ક્યાં હતી? છેલ્લી બસ સાંજે પાંચ વાગ્યાની હતી. આગળની અઠવાડિક રજામાં હું ઘરે આવ્યો હતો, ત્યારે મારી પત્નીએ યાદ કરાવ્યું હતું, ‘આવતા શનિવારે આવશો ને?’ એનાં ખોળામાં અમારી નવજાત દીકરી સૂતેલી હતી.

‘કેમ નહીં?’ મેં સ્નેહભરી નજરે એની તરફ જોયું, ‘અત્યાર સુધી તારા માટે આવતો હતો, હવે તમારા માટે આવીશ’ મારી નજર મારી ઢીંગલી તરફ હતી. પત્ની હસી, ‘ના, આ વખતે અમારા માટે નહીં, પણ તમારા માટે આવવાનું છે.’ પછી મારા ચહેરા ઉપરની મૂંઝવણ સમજી જઇને એણે ઊખાણું ઉકેલી આપ્યું, ‘ભૂલી ગયા ને! શુક્રવારે તમારો જન્મદિવસ છે.’ મેં કાન પકડ્યા. હું ખરેખર ભૂલી ગયો હતો. મારી યાદશક્તિ તીવ્ર છે, પણ મને ગમતી કે રસ પડતી વાતો જ મને યાદ રહે છે. તારીખો, ફોન નંબર્સ કે વાહનોના નંબર્સ મને ક્યારેય યાદ નથી રહેતા. મારી ખુદની જન્મતારીખ મારા મિત્રોએ કે સ્વજનોએ યાદ કરાવવી પડે છે. મને જે યાદ રહી જાય છે તે ઘટના હોય છે. એટલે તો આ ઘટના આજે આટલા વરસ બાદ પણ યાદ છે.

શુક્રવારે સવારે હું ઊઠ્યો ત્યારથી જ પ્રસન્ન હતો. પ્રસન્નતાનું કારણ માત્ર મારો જન્મદિવસ ન હતું, પણ સાંજે પાંચ વાગ્યાની બસમાં ઘરે જઇને પરિવારની સાથે એની ઊજવણી કરવા મળશે એ હતું. કલ્પનામાં ઊજવણીનો નકશો હતો એના કારણે પગમાં થનગનાટ હતો. રોજ કરતાં વોર્ડનો રાઉન્ડ પણ વહેલો પતાવી લીધો. ઓપીડીમાં પહોંચ્યો ત્યારે માંડ નવ વાગ્યા હતા. દર્દીઓ તપાસવાનો સમય દસ વાગ્યે શરૂ થતો હતો.

મેં વોર્ડબોયને બોલાવ્યો. સો રૂપિયાની નોટ એના હાથમાં મૂકી દીધી કહ્યું,‘દસ-પંદર કપ આઇસક્રીમના લઇ આવ!’ એ હસ્યો, ‘અહીં આઇસક્રીમ નથી મળતો.’ ‘તો કંઇક ઠંડું લઇ આવ!’ ‘ઠંડામાં તો માટલાનું પાણી મળે છે. કેટલા ગ્લાસ લાવું?’ ‘મારી મશ્કરી કરે છે, બદમાશ? હવે એક પણ મિનિટ માટે અહીં ઊભો રહ્યો છે, તો આ નોટ હું પાછી લઇ લઇશ.’ મેં ધમકી ઉચ્ચારી, ‘ઝટ ઉપડ અને તારા આ મોટા ગામડામાં કોઇપણ દુકાનમાં જે કંઇ ખાવાનું કે પીવાનું મળતું હોય તે લઇ આવ. અને પાછા ફરતી વખતે ત્રણેય ડોક્ટર સાહેબોને કહેતો આવજે કે એમની ઓપીડીમાં જતાં પહેલાં અહીં આવી જાય.’ મારી વાત પૂરી થઇ એ સાથે જ વોર્ડબોયના પગ ચાલુ થયા.થોડીવારમાં એ બે મોટાં પડીકાં લઇને પાછો ફર્યો. ટેબલ ઉપર મૂકીને પડીકાં પાથર્યા, ગરમાગરમ ફાફડા ને જલેબીની સુગંધ આગળ ડેટોલની વાસ દબાઇ ગઇ. ચાર-પાંચ જણા પૂરતો હિસ્સો અલગ તારવીને બાકીનો ભાગ મેં ત્રીજા અને ચોથા વર્ગના ઓપીડી સ્ટાફ માટે મોકલી આપ્યો.

વોર્ડ્ઝના રાઉન્ડ પતાવીને ડૉ.. પટેલ, ડૉ..પંડ્યા અને ડૉ.. કોટડિયા ફૂલની સુવાસથી ભમરાઓ ખેંચાઇ આવે તેમ ધસી આવ્યા. ડૉ.. પંડ્યાએ પહેલું કાર્ય જલેબી ઉપર હાથ નાખવાનું કર્યું અને બીજું કામ આ પ્રશ્ન પૂછવાનું, ‘વાહ, ઠાકર સાહેબે તો સવાર સુધારી દીધી! શેની પાર્ટી છે આ?’ ‘સબૂર, મિત્ર! જલેબી મોંમાં મૂકતાં પહેલાં એક વાત સમજી લો, આ કોઇ પાર્ટી-ફાર્ટી નથી, આ લાંચ છે!’ ‘લાંચ?!’

‘હા, આજે મારો બર્થ-ડે છે. બસ, બસ! એમાં આમ ઊછળી ઊછળીને અભિનંદન આપવાની જરૂર નથી. આજે સાંજે હું નીકળી પડવાનો છું. મારો ડે-ઓફ્ફ તો આવતીકાલે છે, પણ હું આજે સાંજે જ પાંચ વાગ્યાની બસમાં...’

ડૉ.. કોટડિયા જનરલ સજર્યન હતા અને હોસ્પિટલના સી.એમ.ઓ.પણ. એમણે ફાફડાનો આખો વાટો મોંઢામાં ભરી દઇને માંડ માંડ બોલી શકાય એવું બોલી ગયા, ‘નો પ્રોબ્લેમ! તમે આજના પૂરા દિવસનું કામ પતાવીને નીકળી જજો. રાત દરમિયાન સિઝેરિઅનનાં પેશન્ટ ન આવે તો સારું. બાકી નોર્મલ ડિલીવરઝિ તો સિસ્ટરો પતાવી નાખશે.’ પેટમાં પડેલાં ફાફડા-જલેબી અસર બતાવી રહ્યાં. ડૉ.. કોટડિયાની ઉદારતા આગળ વધી, ‘એના માટે આ લાંચ આપવાની ક્યાં જરૂર હતી, ડૉ.. ઠાકર? તમે એમ જ કહ્યું હોત તો પણ અમે તમને જવા દીધા હોત...’

‘નાઉ લેટ મી કરેક્ટ માયસેલ્ફ, ડૉ.. કોટડિયા! વાસ્તવમાં આ લાંચ નથી, પણ પાર્ટી જ છે. નાનકડા ગામમાં જે કંઇ મળી શક્યું એ તમને પીરસ્યું છે. જ્યારે બહુ નાનો હતો ત્યારે મારી બાએ એકવાર કહ્યું હતું, ‘બેટા, તારા જન્મદિવસે કોઇ દિ’ એકલો ન જમીશ. તું જે દિવસે જન્મ્યો એ મારા માટે સૌથી મોટી ખુશીનો અને તારા માટે સૌથી વધુ મહત્વનો દિવસ હતો. એ દિવસે એકલપેટો ન થઇશ.’

બસ, મારી બાની એ સહજ વાતને આજ સુધી તો માથા ઉપર ચડાવીને જીવ્યો છું. ઘરથી દૂર ચૌદ વરસ કાઢયા છે. ભણતો હતો ત્યારે આ દિવસે જો કોઇ મિત્ર ન મળે તો કેમ્પસમાંથી સાવ અજાણ્યા વિદ્યાર્થીને પકડીને એની સાથે જમ્યો છું. જન્મદિવસ ભલે ભૂલી જતો હોઉં, પણ બાએ આપેલી સલાહવાળી ઘટના ભૂલતો નથી.’એ દિવસે ભૂલી ગયેલો જન્મદિવસ પત્નીએ યાદ કરાવ્યો હતો, હવે મને આવનારી ઘટનાનો પગરવ સંભળાઇ રહ્યો હતો. આજે સાંજે ફરજમાંથી ગુટલી મારવાની છે, છેલ્લી બસમાં બેસીને અમદાવાદ જઇ પહોંચવાનું છે, ત્યાં મારી બાનાં હાથની બનેલી અને ભાવતી વાનગીઓ માણવાની છે અને મારા નાનકડા પરિવારની સાથે મારી જિંદગીની સૌથી મહત્વની ઘટનાને ઊજવવાની છે.

બપોરના ચાર વાગ્યાથી કાઉન્ટ ડાઉન શરૂ થઇ ગયું. સાંજનો રાઉન્ડ વહેલાસર પતાવી દીધો. કેસ-પેપરમાં રાતની સારવારની સૂચના ટપકાવી દીધી. હેન્ડબેગ તો ક્યારનીયે તૈયાર કરી રાખી હતી. સવા ચારે હોસ્પિટલની જીપમાં બેસવા જતો હતો, ત્યારે મારા કાનમાં અંગ્રેજ કવિ રોર્બટ ફ્રોસ્ટની પંક્તિઓ ગુંજતી હતી, ‘બટ આઇ હેવ પ્રોમિસિઝ ટુ કીપ... એન્ડ માઇલ્સ ટુ ગો બિફોર આઇ સ્લિપ... એન્ડ માઇલ્સ ટુ ગો બિફોર આઇ સ્લિપ...’
***
જીપ ચાલુ થાય એ પહેલાં જ રમેશ ઝડપભેર અમારી દિશામાં દોડતો આવી રહેલો દેખાયો. રમેશ હોસ્પિટલના ઓપરેશન થિયેટરનો કર્મચારી હતો.

‘સાહેબ, હમણા જશો નહીં. સજર્યન સાહેબે કહેવડાવ્યું છે. પાંચ મિનિટ માટે થિયેટરમાં આંટો મારી જાવ ને!’ રમેશ હાંફતો હતો. હું ઊતરી પડ્યો. થિયેટરમાં જઇને જોયું, ઓપરેશન ચાલતું હતું. ત્રીસેક વરસની સ્ત્રી ટેબલ પર સૂતેલી હતી. પેટ ખુલ્લું હતું. લોહીવાળાં મોજાં સાથે ડૉ.. કોટડિયા ઊભા હતા. મને જોઇને એમની આંખોમાં ચમક આવી ગઇ, ‘સારું થયું, તમે આવી ગયા. એકચ્યુઅલી, હું ઇમરજન્સીમાં આનું પેટ ખોલીને બેઠો છું. આઇ થોટ ઇટ શૂડ બી એપેન્ડીસાઇટિસ. બટ ઇટ ઇઝ નોટ સો, ડૉ.. ઠાકર, યુ પ્લીઝ હેવ એ લૂક ઇન્સાઇડ હર એબ્ડોમન. પ્રોબેબ્લી શી ઇઝ યોર પેશન્ટ!’ મેં દર્દીના ખુલ્લા પેટમાં નજર નાખી. હા, એ સર્જિકલ નહીં પણ ગાયનેક કેસ હતો. મારે તાત્કાલિક કપડાં બદલીને ‘સ્ક્રબ’ થવું પડ્યું. ગાઉન અને હેન્ડ ગ્લોવ્ઝ ચડાવીને મેં પેટમાં હાથ નાખ્યો. મારા મોંમાંથી સરી પડ્યું, ‘ઓહ, યસ! ઇટ ઇઝ ક્રોનિક એક્ટોપિક પ્રેગ્નન્સી, ડૉ.. કોટડિયા! તમે સારું કર્યું કે મને રોકી લીધો. અધરવાઇઝ શી વૂડ હેવ...’
ઓપરેશન ચાલુ હતું માટે હું ‘મૃત્યુ’ શબ્દ ગળી ગયો. એ સ્ત્રીની જમણી બાજુની ફેલોપિઅન નળીમાં ગર્ભ ફાટ્યો હતો. એ ગમે તે કારણસર મરવાને બદલે તાત્કાલિક તો ટકી ગઇ હતી, પણ પછી એપેન્ડીસાઇટિસનાં ચિન્હો સાથે દવાખાનામાં આવી ચડી હતી. ડૉ.. કોટડિયા અનુભવી હતા, તો પણ થાપ થઇ ગયા હતા. એમાં એમની કશી જ ભૂલ ન હતી. નળીની સાથે ચોંટી ગયેલાં અન્ય અંગોને છુટા પાડવામાં અને ફાટેલી નળી દૂર કરવામાં દોઢ કલાક નીકળી ગયો. અમે થિયેટરમાંથી બહાર નીકળ્યા ત્યારે છ વાગવા આવ્યા હતા.

‘આઇ એમ સોરી, ડૉ.. ઠાકર! તમે આપેલી લાંચ કામમાં ન આવી.’ ડૉ.. કોટડિયાના અવાજમાં સાચુકલો અફસોસ હતો, ‘હવે તમે જઇ નહીં શકો, પાંચ વાગ્યાની બસ તો ક્યારનીયે ઊપડી ગઇ હશે.’

‘જાણું છું, પણ જો તમે હા પાડો તો... હું કોશિશ કરી જોઉં!’ મેં કહ્યું. એમણે ખુશીથી માથું હલાવ્યું. જીપ મને હાઇવે સુધી મૂકી ગઇ. એ સ્થાન ખૂણામાં હતું. પાંખો વાહન-વ્યવહાર હતો. એક કલાકમાં ભાગ્યે જ ત્રણ-ચાર વાહનો પસાર થતા હતા. હું વિદાય લેતી સાંજના પથરાતા અંધકારમાં હાથ લાંબો કરતો ઊભો રહ્યો. એક ટેન્કર મને ત્રીસ કિ.મી. લઇ ગયું, એક ટેમ્પો બીજા ચાલીસ કિ.મી. ખેંચી ગયું, છેલ્લે એક ટ્રકના ડ્રાઇવરની કેબિનમાં બેસીને હું અમદાવાદ પહોંચ્યો. ઘરમાં પ્રવેશ્યો ત્યારે રાતના સાડા અગિયાર વાગ્યા હતા. મારી ઢીંગલી ઊંઘી ગઇ હતી, બા-બાપુજી અને પત્ની જાગતાં હતાં. મને જોતાંવેંત મારી બા દોડીને રસોડા તરફ ગઇ. ઠંડી પડી ચૂકેલી વાનગીઓ ગરમ તો કરવી પડે ને?

મારી પત્નીએ આંખોમાંથી આત્મવિશ્વાસ છલકાવ્યો, ‘મોડું તો ખૂબ થઇ ગયું, પણ મને ખાતરી હતી કે તમે આવશો જ. કેમ ન આવો? આખરે તમારો જન્મદિવસ હતો ને?’

‘ના, હું મારા માટે નથી આવ્યો, આવ્યો છું તારા માટે અને દીકરી માટે. હું હાથ ધોઉં છું, એટલી વારમાં જગાડ આપણી ઢીંગલીને. તારીખ બદલાઇ જાય એ પહેલાં આપણી પાસે ફકત અડધો કલાક છે.’‘